Ιστορίες ανθρώπων με παράξενες παθήσεις του νου που εκφράζονται με νότες

Σ ε βιβλία όπως «Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του μ’ ένα καπέλο» και «Ενας ανθρωπολόγος στον Αρη», ο γιατρός Ολιβερ Σακς μας έδωσε μερικά συναρπαστικά και πολύ συγκινητικά πορτρέτα ασθενών με παθήσεις τόσο παράξενες, τόσο εκνευριστικές και τόσο υπαρξιακά ενδιαφέρουσες που μοιάζουν σαν να βγαίνουν από αφηγήματα του Μπόρχες ή του Καλβίνο.

Στο τελευταίο του βιβλίο, με τίτλο «Μουσικοφιλία», ο Σακς εστιάζει σε ανθρώπους που έχουν ασυνήθιστες μουσικές διαταραχές ή δυνατότητες - «μουσικές παρεκκλίσεις» που επηρεάζουν την επαγγελματική και προσωπική καθημερινότητά τους. Ενας συνθέτης ατονικής μουσικής αρχίζει να έχει μουσικές παραισθήσεις που είναι «τονικές» και «σαχλές»: ενοχλητικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια και νανουρίσματα που παίζουν ακατάπαυστα μέσα στο μυαλό του. Ενας μουσικός σοφός με «φωνογραφική» μνήμη μαθαίνει τις μελωδίες από εκατοντάδες όπερες καθώς και το τι παίζει το κάθε όργανο και τι τραγουδά κάθε φωνή. Ενας συνθέτης με συναισθησία βλέπει συγκεκριμένα χρώματα ανάλογα με τον τόνο της μουσικής που ακούει: το σολ δίεση, ας πούμε, είναι «κίτρινο της ώχρας», ενώ το φα δίεση είναι «γήινο της στάχτης».

Συναισθηματική τέχνη

Ο Σακς δεν γράφει μόνο ως γιατρός και επιστήμονας, αλλά επίσης ως ένας ανθρωπιστής με φιλοσοφική και λογοτεχνική κλίση. Και έχει την ικανότητα σ’ αυτές τις σελίδες να αγγίξει τόσο τα αβυσσαλέα μυστήρια του ανθρώπινου εγκεφάλου όσο και τα εξίσου βαθιά μυστήρια της μουσικής – μιας τέχνης που είναι «τελείως αφηρημένη και βαθύτατα συναισθηματική», στερημένη από τη δυνατότητα να «αναπαριστά οτιδήποτε συγκεκριμένο ή εξωτερικό», αλλά προικισμένη με την ικανότητα να εκφράζει πανίσχυρα, άφατα συναισθήματα και διαθέσεις.

Εκφράζει τη λύπη του για το άνισο μοίρασμα των μουσικών χαρισμάτων στον ανθρώπινο πληθυσμό: Ο Τσε Γκεβάρα, μας λέει, ήταν «ρυθμικά κωφός», ικανός να χορεύει μάμπο την ώρα που η ορχήστρα έπαιζε τανγκό, ενώ ο Φρόιντ και ο Ναμπόκοφ δεν είχαν τη δυνατότητα να αντλήσουν οποιαδήποτε ευχαρίστηση από τη μουσική. Γράφει για την «αφηγηματική ή μνημονική δύναμη της μουσικής», τη δυνατότητά της να βοηθάει ένα άτομο να ακολουθήσει περίπλοκες οδηγίες ή να συγκρατήσει μεγάλο όγκο πληροφοριών – μια δυνατότητα που εξηγεί γιατί η μουσική μπορεί να βοηθήσει ένα αυτιστικό άτομο να κάνει πράγματα που αλλιώς δεν θα είχε την ικανότητα να κάνει.

Και γράφει επίσης για τη μεγάλη δύναμη του ρυθμού να βοηθάει στον συντονισμό και την ενεργοποίηση βασικών κινητικών διεργασιών, μια δύναμη που εξηγεί γιατί η μουσική μπορεί να βοηθήσει τους αθλητές να φτάσουν σε ανώτερα επίπεδα και γιατί το κατάλληλο είδος μουσικής (συνήθως «λεγκάτο» με ξεκάθαρο ρυθμό) μπορεί να βοηθήσει τους ασθενείς από Πάρκινσον να ελευθερωθούν από την κινητική τους «καθήλωση».

Το βιβλίο αυτό αποτελεί πράγματι μια εξαιρετική συνηγορία για τη μουσική θεραπεία. Σύμφωνα με τον Σακς, η μουσική μπορεί να βοηθήσει ανθρώπους με νευρολογικές παθήσεις, αλλά επίσης να βελτιώσει την κατάσταση ασθενών με προχωρημένη άνοια ώστε να προσανατολίζονται και να συγκρατούν πληροφορίες – γιατί «η μουσική αντίληψη, η μουσική ευαισθησία, η μουσική συγκίνηση και η μουσική μνήμη μπορούν να επιβιώσουν πολύ καιρό μετά την εξαφάνιση άλλων μορφών μνήμης και διανοητικής λειτουργίας».

Θεραπευτικές μέθοδοι

Ο συγγραφέας υπογραμμίζει την ανθεκτικότητα του ανθρώπινου νου, την ικανότητα ορισμένων ανθρώπων να ανακαλύπτουν την τέχνη, ενώ είναι άρρωστοι και να προσαρμόζονται στην απώλεια και τη στέρηση. Ανάμεσα στα πρόσωπα που εμφανίζονται σε αυτό το βιβλίο είναι παιδιά που πάσχουν από το «σύνδρομο Ουίλιαμς» και που έχουν χαμηλό ΙQ αλλά εξαιρετικά μουσικά και αφηγηματικά χαρίσματα (μια νεαρή κοπέλα μαθαίνει να τραγουδάει άριες από όπερες σε 32 γλώσσες), καθώς και ηλικιωμένοι με άνοια οι οποίοι αναπτύσσουν απρόσμενες μουσικές δεξιότητες. Και ο Σακς σημειώνει ότι υπάρχουν στην ιατρική φιλολογία αρκετές ιστορίες για ανθρώπους που αναπτύσσουν καλλιτεχνικά ταλέντα έπειτα από εγκεφαλικά επεισόδια που τους άφησαν ημιπληγικούς.

Ο συνθέτης Τομπάιας Πίκερ, ο οποίος πάσχει από σύνδρομο Τουρέτ (νευρολογική πάθηση που προκαλεί στον ασθενή διάφορα κινητικά και φωνητικά «τικ»), λέει στον Σακς ότι η πάθηση αυτή του διαμόρφωσε τη φαντασία του. «Ζω υπό τον έλεγχο του συνδρόμου Τουρέτ, αλλά χρησιμοποιώ τη μουσική για να το ελέγξω. Εχω χαλιναγωγήσει την ενέργειά του – παίζω μαζί του, το χειραγωγώ, το ξεγελάω, το μιμούμαι, το εξερευνώ, το εκμεταλλεύομαι με όλους τους δυνατούς τρόπους».

Παρ’ όλο που το βιβλίο αυτό θα είχε ίσως ωφεληθεί από μια δραστική επιμέλεια που θα αφαιρούσε ορισμένες επαναλήψεις και μικρές υπερβολές στην ιατρική αργκό, τα μειονεκτήματα αυτά παραβλέπονται εύκολα από τον αναγνώστη, που καθηλώνεται από τη δύναμη και την ανθρωπιά των αφηγήσεων του Σακς για τον αγώνα των ασθενών του. Εγραψε ένα βιβλίο που όχι μόνο συμβάλλει στο να κατανοήσουμε την απρόσιτη μαγεία της μουσικής, αλλά φωτίζει επίσης τις παράξενες λειτουργίες, και αφλογιστίες, του ανθρώπινου μυαλού.