Τα μικρά παιδιά δεν είναι ρατσιστές. Αν βάλεις μαζί μικρά παιδιά με διαφορετικό χρώμα δέρματος ή διαφορετική εξωτερική εμφάνιση, μόνο περιέργεια θα δείξουν, όπως είναι το φυσιολογικό. Θα πλησιάσουν το ένα το άλλο με ενδιαφέρον και, μετά από μια πρώτη διερεύνηση, θα παίξουν μαζί σαν να γνωρίζονταν από πάντα…

Πώς γίνεται, όμως, κάποιοι άνθρωποι να αφήνονται τόσο εύκολα να αποπλανηθούν από προκαταλήψεις και μίσος, ενώ κάποιοι άλλοι να διατηρούν ζωντανή την ικανότητά τους να συναισθάνονται και να συμπονούν; Γιατί το διαφορετικό να προκαλεί τόσο συχνά την καχυποψία και όχι την περιέργειά μας για να το γνωρίσουμε και να το κατανοήσουμε, ακριβώς όπως συμβαίνει με τα μικρά παιδιά; Γιατί ο Άλλος μετατρέπεται σε έναν ξένο από τον οποίο νιώθουμε πως πρέπει να προφυλαχθούμε, και να μην αντιμετωπίζεται ως ένας φιλοξενούμενος ή επισκέπτης που να καλωσορίζουμε και στοιχειωδώς να φροντίζουμε;  

Συχνά το άγνωστο και μακρινό ονοματίζεται εκ του ασφαλούς(;) ή για καταναλωτικούς σκοπούς ως εξωτικό και πληρώνουμε ακριβά ένα ταξίδι για να γνωρίσουμε μέρη μακρινά και εξωτικά. Αγοράζουμε βιβλία μαγειρικής ή πηγαίνουμε σε εστιατόρια κινέζικα, γιαπωνέζικα, κορεάτικα, ινδικά κ.τ.λ. για να δοκιμάσουμε διαφορετικά είδη εξωτικών φαγητών. Όταν, όμως, άτομα από τις κουλτούρες αυτές μετακομίζουν ως μετανάστες στην ίδια πολυκατοικία που εμείς ζούμε, τότε τα εξωτικά φαγητά που μας ενθουσίαζαν, τώρα μυρίζουν άσχημα έως αηδιαστικά, σε σημείο που να μετακομίζουμε όσο γίνεται μακρύτερα. Στην περίπτωση αυτή, δεν ξυπνά πλέον η περιέργεια αλλά η καχυποψία, η ανησυχία, ο φόβος και η ξενοφοβία μας…

Η καχυποψία, η έλλειψη εμπιστοσύνης, η εχθρότητα και η απαξίωση προς οτιδήποτε άγνωστο και διαφορετικό δεν είναι νέο φαινόμενο. Υπήρχε πάντα σε κάθε λαό, φυλή ή ομάδα και σε κάθε εποχή της ιστορίας της ανθρωπότητας . Η τάση υπερεκτίμησης της ιδίας ομάδας και η ταυτόχρονη υποτίμηση των «άλλων» φαίνεται πως είναι πανανθρώπινη και συνδέονταν με το χρώμα του δέρματος και την εμφάνιση, την καταγωγή και τα έθιμα και μπορούσε να οδηγήσει από την απομόνωση μέχρι την υποδούλωση και τις μαζικές δολοφονίες.

Η άποψη, όμως, πως το ανθρώπινο είδος μπορεί να διαχωριστεί σε διάφορες ράτσες που μπορούν να ταξινομηθούν ιεραρχικά, με βάση διάφορα γενετικά χαρακτηριστικά, είναι δημιούργημα του δυτικού κόσμου κυρίως. Η ιδέα περί ύπαρξης διαφόρων ρατσών ήταν το αποτέλεσμα της εξέλιξης της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας και της κατάκτησης των νέων ηπείρων. Η άποψη περί υπεροχής της λευκής φυλής έγινε αναγκαία και με τον καιρό ισχυρότερη. Επιβεβαιώθηκε δε από τις απίστευτες επιτυχίες της κατάκτησης των νέων εδαφών που νομιμοποίησαν το σκλαβοπάζαρο, την απίστευτη άσκηση βίας και τον αφανισμό εκατομμυρίων ανθρώπων στο όνομα της υπεροχής της λευκής φυλής…

Τελικά, τον 19ο αιώνα, δόθηκε στην άποψη αυτή ο αναγκαίος επιστημονικός μανδύας που την μετέτρεψε σε κυρίαρχη ιδεολογία και «αλήθεια» που υιοθετήθηκε από όλες τις κοινωνικές τάξεις και τις πολιτικές ιδεολογίες. Αυτό δεν σημαίνει πως όλοι οι άνθρωποι ήταν ρατσιστές με την σημερινή έννοια, αλλά πως η συγκεκριμένη άποψη καθιερώθηκε ως μια ισχύουσα αλήθεια που δεν αμφισβητούνταν και που αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκαν παρανοϊκές πολιτικές θεωρήσεις όπως ο ναζισμός.

Οι ιδέες του ρατσισμού έχουν τόσο βαθιές ρίζες στην κουλτούρα μας, στον τρόπο σκέψης και στη νοοτροπία μας, που καθορίζουν χωρίς να το καταλαβαίνουμε τον τρόπο που ο καθένας μας βλέπει τον εαυτό του, τους άλλους και τον περίγυρό του. Πόσοι από εμάς, για παράδειγμα, που ισχυριζόμαστε πως ΔΕΝ είμαστε ρατσιστές, θα δεχόμασταν χωρίς πρόβλημα να φέρει η κόρη μας το μαύρο ή αλβανό σύντροφό της σπίτι για να μας τον γνωρίσει, να κλειστούν στο δωμάτιό της ή να μας πει πως θέλει να τον παντρευτεί;

Τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες, πολιτικές ιδέες και κινήματα -που ήταν ταμπού μετά τον Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και που εκπροσωπούν ρατσιστικές ιδέες, ολοκληρωτισμό και βία- ήρθαν και πάλι όχι μόνο στο προσκήνιο αλλά εκλέχθηκαν νόμιμα και σε αρκετά ευρωπαϊκά κοινοβούλια. Υπάρχουν πολλά πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά μοντέλα εξήγησης των φαινομένων αυτών και κάτω από ποιες κοινωνικές προϋποθέσεις εμφανίζονται. Σπάνια, όμως, τίθεται το ερώτημα γιατί ορισμένα άτομα έλκονται από τέτοιου είδους καταστροφικές ιδέες και γιατί κάποιοι άλλοι μπορούν και αντιστέκονται, ενώ όλοι ανήκουμε στην ίδια κουλτούρα και στην ίδια αξιακή παράδοση.

Μια ισορροπημένη γονική φροντίδα, κυρίως στα πρώτα τρία χρόνια της ζωής, που χαρακτηρίζεται από ευαισθησία και σεβασμό στις βιολογικές και ψυχοσυναισθηματικές ανάγκες του παιδιού, δημιουργεί τις προϋποθέσεις ώστε το παιδί να αγαπήσει και να σέβεται τον εαυτό του και τους άλλους, να νοιάζεται γι΄αυτούς και να αποκτήσει τη βάση για μια εσωτερική ηθική που να υπερβαίνει το ατομικό καλό και συμφέρον.

Επειδή, όμως, πρόκειται για πολύ λεπτές ισορροπίες, σε πολύ ευαίσθητη ηλικία και επειδή κανένας γονιός δεν είναι τέλειος και αλάνθαστος, είναι αναπόφευκτες και κάποιες ματαιώσεις του παιδιού που το κάνουν να νιώθει εγκατάλειψη, απόρριψη, φόβο, δέος και ανάξιο αγάπης. Η ανημπόρια του παιδιού και η πλήρης εξάρτησή του από το γονιό κάνουν τις εμπειρίες αυτές να φαντάζουν τρομακτικές, δημιουργώντας αμετάκλητα εντός του έναν σκοτεινό συμβολικό χώρο, μια γωνιά δυνητικής βίας, σκληρότητας, μοναξιάς και απόγνωσης. Εάν τα θετικά βιώματα του παιδιού υπερέχουν των αρνητικών, τότε το παιδί αντέχει να κουβαλά εντός του και να ελέγχει αυτή τη «συναισθηματική φρίκη», μπορώντας ταυτόχρονα να εξελίξει και μια ικανότητα συναισθαντικότητας και φροντίδας για τους άλλους.

Κάτω, όμως, από συνθήκες έντονου συναισθηματικού στρες και ματαίωσης, οι άμυνές του μπορεί να καταρρεύσουν, να υπερβεί κάθε υφιστάμενο όριο και να γίνει ο άνθρωπος της διπλανής πόρτας που όμως δολοφόνησε τη σύζυγο, το γείτονα ή τον αδελφό του, που βίασε κάποια άγνωστη, που κακοποίησε σεξουαλικά κάποιο μικρό παιδί, ίσως και το δικό του.

Αν οι ματαιώσεις, η άσκηση σωματικής και συναισθηματικής βίας, εξευτελισμών και απόρριψης είναι έντονες στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, τότε, αργότερα στη ζωή, οι εκδηλώσεις βίας, μίσους, ελέγχου κ.τ.λ. είναι πολύ εντονότερες, συχνότερες και ανεξέλεγκτες. Η ανάγκη εκδραμάτισης/εκφόρτισής τους καθιστά τέτοια άτομα πολύ ευάλωτα απέναντι σε οργανώσεις που εκπροσωπούν και διευκολύνουν εκδηλώσεις βίας, μίσους, ξενοφοβίας και δημιουργίας «αποδιοπομπαίων τράγων». Η τυφλή υπακοή σε έναν δυνατό και αυταρχικό αρχηγό δεν είναι παρά η εκπροσώπευση της εσωτερικής αμφιθυμικής σχέσης προς το δικό του γονιό, ο οποίος αποτελεί ταυτόχρονα και απειλή αλλά και δυνατότητα προσωπικής απελευθέρωσης, ασφάλειας, επιβεβαίωσης ή αγάπης που ποτέ δεν εισπράχθηκε…

Αυτό το εσωτερικό παιχνίδι διαδραματίζεται σιωπηρά στον καθένα μας και στις συνδιαλλαγές μας με τον περίγυρό μας σε όλη τη διάρκεια της ζωής. Τα όρια μεταξύ έγνοιας και αδιαφορίας για τους άλλους, μεταξύ της εκδήλωσης αγάπης και της εκδήλωσης σαδιστικής σκληρότητας είναι πολύ λεπτά και διαπερατά. Είναι σαν να έχουμε εντός μας μία πόρτα, που αναλόγως με τις εξωτερικές συνθήκες και τα προσωπικά βιώματα που ο καθένας μας κουβαλά, ανοίγει είτε προς τη μεριά της καταστροφικότητας είτε προς την πλευρά της συναισθηματικής γενναιοδωρίας και ευαισθησίας. Γι΄αυτό και σε κάποιες περιπτώσεις, μπορεί να δείχνουμε απύθμενη ευαισθησία και σε κάποιες άλλες να ξυπνούν εντός μας -εντελώς απρόβλεπτα- πρωτόγονες εκδηλώσεις σκληρότητας, μίσους και αντιποίνων που να μας ξαφνιάσουν πολύ δυσάρεστα αργότερα.

Αυτό ακριβώς συνέβη, για παράδειγμα, στη διάρκεια της Μικρασιατικής καταστροφής, του πολέμου στη Βοσνία ή σε κάθε εμφύλιο πόλεμο, και μετέτρεψε τους μέχρι την προηγούμενη ημέρα αγαπημένους γείτονες και αδελφούς σε αδίστακτους και απίστευτης σκληρότητας δολοφόνους αυτών με τους οποίους συνυπήρχαν για αιώνες αγαπημένοι…

Για το λόγο αυτό, λοιπόν, αποτελεί επιτακτική ανάγκη η αποτροπή της δημιουργίας αυτομομφών και αυτο-υποτίμησης στο παιδί, που, όταν υπάρχουν, εύκολα προβάλλονται στους άλλους αργότερα. Ας μη μειώνουμε, προσβάλουμε ή τιμωρούμε αυστηρά τα παιδιά μας ως γονείς, νηπιαγωγοί, δάσκαλοι ή καθηγητές. Αντ΄αυτού, ας καλύψουμε τις ανάγκες τους για ασφάλεια, επιβεβαίωση, αποδοχή και αγάπη, ας ενισχύσουμε τη συναισθαντικότητά και την έγνοια τους για τους άλλους, ας τα μάθουμε πως όλοι οι άνθρωποι έχουμε πάρα πολλά κοινά που μπορούμε να μοιραστούμε, αν και μπορεί να είμαστε διαφορετικοί εντός μας και εκτός μας. Αυτά αποτελούν τη μεγαλύτερη εγγύηση αποτροπής μιας εχθρικής στάσης απέναντι στη διαφορετικότητα, στην αδυναμία και στο άγνωστο.

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό οι ευάλωτες οικογένειες να έχουν τη στήριξη της κοινωνίας και ο κάθε λειτουργός που φροντίζει παιδικές ψυχές να διαθέτει την ανάλογη εκπαίδευση, γνώση και προσωπική ωριμότητα. Τα παιδιά ΔΕΝ κάνουν αυτά που ΛΕΝΕ οι ενήλικες, αλλά αυτά που αυτοί ΠΡΑΤΤΟΥΝ…

ΥΓ. Αφιερωμένο στον αγαπημένο μου μικρό φίλο Γιώργη ή Ποκοπίκο, που έχει για καλούς του φίλους όλους τους απανταχού μετανάστες της Φωκίωνος και της ευρύτερης περιοχής της Κυψέλης, οι οποίοι τον λατρεύουν και του δίνουν όποτε μπορούν μικρά δωράκια από το υστέρημά τους…