Βυζαντινή Μουσική

Προς

Είναι σαφές πως ο ελληνικός προβυζαντινός πολιτισμός άσκησε την μεγαλύτερη επιρροή στη διαμόρφωση του βυζαντινού πολιτισμικού και πολιτιστικού γίγνεσθαι. Και αυτό όχι γιατί είχε κάποιο κληρονομικό προνόμιο, αλλά επειδή από ότι δείχνουν τα πράγματα η προγενέστερη ζύμωση του ελληνικού πολιτισμού, κατέστησε τον τελευταίο ιδιαίτερα θελκτικό τόσο για το ανθρώπινο πνεύμα, όσο και πρόσφορο για όσους αναζητούσαν ανθρώπινη καλλιέργεια . Γνωρίζουμε πως πολύ γρήγορα υιοθετήθηκε η ελληνική γλώσσα ως επίσημη και εντάχθηκαν πολλά στοιχεία από την ελληνική γραμματεία στο εκπαιδευτικό σύστημα του. Κάτω λοιπόν από αυτό το πρίσμα, δεν θα μπορούσαν να λείπουν και οι επιρροές στην μουσική. Κοιτάζοντας την βυζαντινή μουσική τεχνικά, καταλήγουμε στα παρακάτω συμπεράσματα: 1. Η σημειογραφία της, βασίζεται στην αρχαία ελληνική γραφή. Μέχρι τον 7ο αι χρησιμοποιούνταν η αλφαβητική γραφή, ενώ αργότερα η εκφωνητική γραφή που καθιερώθηκε σημειωνόταν με σημεία προερχόμενα από τα σημεία προσωδίας της ελληνικής γλώσσας .
2. Στη βυζαντινή μουσική ακολουθείται, με κάποιες παραλλαγές, για κάποια μέλη, η λεγόμενη Πυθαγορική Οκτάχορδος, που όπως φανερώνει και το όνομα της, αναφέρεται στο «Διατονικό γένος, κατά το διαπασών σύστημα» που εφηύρε ο αρχαίος φιλόσοφος, μαθηματικός και μουσικός Πυθαγόρας .
3. Οι οκτώ ήχοι της Βυζαντινής μουσικής συστηματοποιήθηκαν κατά βάση από τον Αγ. Ιωάννη το Δαμασκηνό, μετά από αναμόρφωση των αρχαίων ήχων: δώριου, λύδιου, φρύγιου.
4. Οι πρώτοι χριστιανικοί ύμνοι γράφηκαν βασιζόμενοι στην αρχαία ελληνική μουσική.
5. Τα στροφάρια των αρχαίων ελλήνων, τα ποιήματα δηλαδή που δέχονταν την ίδια μουσική επένδυση ενέπνευσαν τη δημιουργία των προσομοίων στη Βυζαντινή Μουσική, που έχουν ακριβώς την ίδια έννοια .
6. Ο Αμβρόσιος ο Μεδιολάνων, επινόησε μια ξεχωριστή και ιδιαίτερη μουσική μέθοδο, βασισμένη στην αρχαία ελληνική μουσική, με ήχους διατονικούς.
7. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η ελληνική παιδεία την οποία κατείχαν πολλοί από τους μεγάλους πατέρες και δασκάλους.
Βέβαια με τα παραπάνω απαντάμε γενικά χωρίς να προσδίδουμε ιδιαίτερο βάθος στο συλλογισμό μας. Αν και θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε αρκετά τα παραπάνω σε σχέση με τις ελληνικές επιρροές της βυζαντινής μουσικής, θα επιχειρήσουμε ένα βήμα παραπάνω προσπαθώντας να τοποθετήσουμε και το ακριβές χρονικό σημείο των επιρροών αυτών στα βάθη των αιώνων.
Με βάση λοιπόν το γεγονός ότι η βυζαντινή μουσική βρίσκεται πολύ κοντά στο πρωτογενές άκουσμα της Ανατολής, πανάρχαιο και διαρκώς αναβαπτιζόμενο, τότε το εξελίσσει και το προφέρει με τον δικό της τρόπο κοντύτερα στα δεδομένα της εποχής της. Από την άλλη μεριά βρίσκεται μάλλον αρκετά μακριά από το πεντατονικό υλικό των δυτικών Βαλκανίων. Αφού λοιπόν θεωρούμε την αρχαία ελληνική μουσική ως συνισταμένη των δύο παραπάνω συνιστωσών, τότε η προϊστορική Ανατολική μουσική είναι μία από τις δύο συνιστώσες της αρχαίας, και η βυζαντινή της μοιάζει πιστά . Αν κάποιος θα ήθελε να εμβαθύνει πολύ στις ρίζες της, θα πρέπει να ψάξει τόσο βαθιά και προς αυτή τη κατεύθυνση.
Ένα ερώτημα που τίθεται σε σχέση με τις επιρροές της εν λόγω μουσικής είναι το αν υπάρχουν μέσα της εβραϊκά κατάλοιπα. Από την μελέτη μας διαπιστώνουμε πως στα πρώτα της βήματα και σε ότι αφορά το θρησκευτικό της μέρος μάλλον υπάρχουν τέτοιες επιρροές. Και το λέμε αυτό διότι είναι πολύ πιθανόν να υπάρχει μία σύνδεση της πρώιμης χριστιανικής μουσικής με αυτήν των Συναγωγών. Η σχέση αυτή πρέπει να υφίσταται υπό την μορφή ομοιοτήτων της ψαλμωδίας και των ύμνων. Ψαλμωδία είναι η μελωδική απόδοση των, εβραϊκών, ψαλμών του Δαβίδ από την εβραϊκή κοινότητα που μεταφέρθηκε στη χριστιανική μουσική και κατ’ επέκταση και στην πρώιμη βυζαντινή . Από την άλλη μεριά οι ύμνοι είναι παραφράσεις του βιβλικού κειμένου, οι οποίες γράφονται με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να προσαρμοστούν σε ένα παραδοσιακό τύπο άσματος. Αυτή η πρακτική βασίστηκε σταθερά στην εβραϊκή παράδοση. Με αυτή τη λογική μπορούμε να πούμε πως η χρήση της εβραϊκής παράδοσης γίνεται μάλλον για πρακτικούς λόγους σε μια εποχή που τα πάντα είναι ακόμα υπό διαμόρφωση.
Δεν έλειψαν όμως και οι ισλαμικές επιδράσεις στην βυζαντινή μουσική, οι οποίες εμφανίστηκαν κατά κύριο λόγο πριν την άλωση της Πόλης. Τρις μεγάλοι συνθέτες της εποχής, ο Ιωάννης Κουκουζέλης, ο Ξένος Κορώνης και ο Ιωάννης Κλαδάς, συνέθεσαν Κρατήματα με υπότιτλο «περσικόν» που σημαίνει ότι τα στήριξαν πάνω στη περσική μουσική παράδοση . Κάνοντας μια γενική παρατήρηση θα λέγαμε πως η μελοποιία της ορθόδοξης εκκλησίας μετά την Άλωση, αποκτά πιο άμεση επαφή με την μουσική του Ισλάμ.
Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εκτός από την θρησκευτική μουσική, υπήρχε και η κοσμική που αποτέλεσε κατά κάποιο τρόπο τον καθρέπτη της πολυεθνικής σύνθεσης του πληθυσμού της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Είναι γνωστό ότι η κοσμική μουσική δεν έχαιρε αναγνώρισης από το επίσημο κράτος. Όμως υπήρχε. Και κουβαλούσε μαζί της περσικές, κοπτικές, εβραϊκές αραβικές αλλά και αρμενικές πολιτισμικές καταβολές . Δεν λείπουν βεβαίως και οι απόψεις που θέλουν όλες αυτές τις καταβολές να προέρχονται από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Και αυτό με την λογική της εξάπλωσης του πολιτισμού τόσο από τον Μ. Αλέξανδρο, όσο και από τους επιγόνους του μέσω των ελληνιστικών βασιλείων. Έτσι κάποιος εύκολα θα μπορούσε να πει πως ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός επέστρεψε σε μια ελληνόφωνη αυτοκρατορία μέσω των κτίσεων της. Όπως και να έχει οπωσδήποτε μέσα σε αυτές τις μουσικές εμπεριέχονταν και οι τοπικοί πολιτισμοί του κάθε λαού καθώς και τα διάφορα δάνεια που οι μουσικοί δανείζονταν από τους τόπους τους οποίους επισκεπτόταν. Υπάρχουν μαρτυρίες και για κοσμική μουσική που είχε έναν πιο λόγιο χαρακτήρα αφού παιζόταν στην αυτοκρατορική αυλή. Πρόκειται για τις επευφημίες, τραγούδια με στίχους που περιλάμβαναν και τις εθιμοτυπικές εορταστικές επευφημίες που αποτελούσαν μέρος της αυλικής λειτουργίας. Όμως από κάθε είδος κοσμικής, δεν έχουμε μουσικές σημειώσεις.
Τον 15ο αιώνα ωστόσο καταρχήν σε διάφορα νησιά που βρισκόταν υπό «δυτική κατοχή» εμφανίστηκαν οι πρώτες δυτικές επιρροές στη βυζαντινή μουσική. Σε πρώτη φάση στη Φραγκοκρατούμενη Κύπρο και στη συνέχεια και αλλού, γίνεται η πρώτη προσπάθεια ένταξης πολυφωνικών συνθέσεων. Και αργότερα όμως, την εποχή των Παλαιολόγων για παράδειγμα, συναντούμε μέλη επηρεασμένα από τη δυτική μουσική τα οποία δανείζονται ορισμένα στοιχεία χωρίς να υιοθετούν την πολυφωνία.