Η προδοσία στο κλέφτικο τραγούδι - Μέρος Α'

Γράφει ο Ιουλία Λυμπεροπούλου (ioulialibera)
23 άρθρα στο MusicHeaven

Κοινός τόπος: ο αιφνιδιασμός του ήρωα

Στις πιο πολλές περιπτώσεις οι ήρωες αιφνιδιάζονται. Τους προλαβαίνουν τα γεγονότα, επομένως, ενώ οι ίδιοι αντίστοιχα δεν προλαβαίνουν να αντιδράσουν. Εφόσον μιλάμε για δημοτική ποίηση, τα τραγούδια εμπνέονται από την πραγματικότητα, αλλά πιθανόν να μην την αποτυπώνουν με ακρίβεια. Στον αιφνιδιασμό ωστόσο κρύβεται, κατά τη γνώμη μου, πιο πολύ από τα: ποιος, πώς και γιατί, η ουσία της προδοσίας υπό την έννοια ότι ποιητικά ή κυριολεκτικά αναδεικνύει την αδυναμία του ήρωα να αντιδράσει εγκαίρως. Έτσι, καταδικάζεται κάθε πιθανότητα διάσωσης και προβάλλεται η τραγικότητα των ηρώων που βρίσκονται προ τετελεσμένων γεγονότων. Σε αυτή την περίπτωση, πέραν του να συνειδητοποιούν την τραγικότητά τους, δε διαφαίνεται άλλη διέξοδος για τους ίδιους. Υπονοείται η ματαιότητα της αντίδρασης στον αιφνιδιασμό. Και, ανεξαρτήτως πραγματικών γεγονότων, η εμμονή του δημοτικού τραγουδιού στην έννοια του αιφνιδιασμού του ήρωα υποκρύπτει ίσως την καταδίκη της προδοτικής πράξης στο σύστημα αξιών του λαϊκού στοχαστή. Γιατί ο αιφνιδιασμός προκύπτει από μία ύπουλη πρόθεση «μη αποκάλυψης». Δεν προηγείται κάποια προειδοποίηση. Ο ήρωας όντας ανύποπτος αιφνιδιάζεται. Και αναπόφευκτα ακυρώνεται η αποτελεσματικότητα αντίδρασής του, όπως συνήθως ακυρώνεται και η ίδια του η ύπαρξη στα τραγούδια. Στο τραγούδι «Του Χρόνη» το δίδυμο προδοσία-αιφνιδιασμός είναι, κατά κάποιον τρόπο, διπλό. Γιατί αφενός αιφνιδιάζεται ο ίδιος, βλέποντας τα κομμένα κεφάλια των παιδιών του, και αφετέρου ενδεχομένως να είχαν αιφνιδιαστεί και εκείνα, βρίσκοντας έτσι το θάνατό τους. Η έννοια της προδοσίας, επομένως, μέσα από τον αιφνιδιασμό αναδεικνύεται ακόμα πιο τραγική και καταδικαστέα στο τραγούδι.

Η περίπτωση του Μηλιόνη διαφέρει λίγο σε σχέση με τον άμεσο αιφνιδιασμό. Τη σύγκρουση προκάλεσαν άτομα με εξουσιαστική δύναμη, που βρίσκονταν έξω από τη δυαδική σχέση των βλάμηδων. Σε αυτή την περίπτωση ο αντιήρωας –Σουλεϊμάνης– ενέχει μία τραγική  διάσταση, γιατί δεν υπάκουσε κατά γράμμα την εντολή του προεστού και του δερβέναγα. Η στάση του υπαγορεύτηκε καταρχήν από την προσωπική σχέση που διατηρούσε με το βλάμη του (στίχοι 15-18). Το γεγονός τού κόστισε τη ζωή. Δεν εκτέλεσε εν ψυχρώ το Μηλιόνη, αλλά του άφησε το περιθώριο να ακολουθήσει την επιθυμία των εντολοδόχων, διακινδυνεύοντας τη ζωή του. Συμπεραίνουμε ότι οι σχέσεις που αναπτύσσονταν μεταξύ των ανθρώπων κατευθύνονταν και συμπιέζονταν, σε ένα βαθμό, από τρίτους με μεγαλύτερη εξουσία. Το ότι τελικά σκοτώνονται και οι δύο, εκτός από την ικανότητά τους στη μάχη, ίσως να υποδηλώνει πως στη σκέψη του λαϊκού στοχαστή εξισώνονται συμβολικά «υποτασσόμενοι» σε μία ανθρώπινη βία όπου οι ίδιοι είχαν άλλοτε ρόλο ενεργητικού και άλλοτε παθητικού εκτελεστή. Αν σε αυτό το γεγονός προσθέσουμε τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα και τις ασυνείδητες διεργασίες εμπεδωμένων νοοτροπιών, που αφαιρούσαν από τα άτομα τη δυνατότητα να ξεπεράσουν τον εαυτό τους, καταλήγουμε σε ένα αυταρχικό σύστημα αξιών, που καθόριζε τις συνειδήσεις, τις πράξεις και τις επιλογές.

Σε αυτή την περίπτωση, μάλιστα, είτε γιατί όντως έτσι συνέβη είτε γιατί έτσι ήθελε να το ερμηνεύσει η ποιητική φαντασία, οι απηχθέντες ήταν όργανα της εξουσίας. Η διένεξη δεν εκτονώθηκε πάνω στον «ανίσχυρο χριστιανικό πληθυσμό»[53], όπως συνήθως γινόταν. Επιπρόσθετα η στάση του ήρωα δεν αποδείχθηκε καθόλου δουλοπρεπής, όπως συνέβαινε με τους αρματολούς στις περιοχές όπου εξαλειφόταν η ληστεία[54]. Τότε η παρουσία τους δεν κρινόταν απαραίτητη από την επίσημη εξουσία και έχαναν κάθε έρεισμα εκβιασμού. Αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι: «Οι αρματολοί βρίσκονταν στο όριο μεταξύ ανταρσίας και ενσωμάτωσης. Γι’ αυτό έμεινε πρωτόγονη η επανάσταση»[55]. Οι αρματολοί χωρίς να έχουν αποσαφηνισμένη εθνική και πολιτική συνείδηση αμφιταλαντεύονταν μεταξύ δύο αντιθετικών καταστάσεων. Η μία ήταν η δυνατότητα πλήρους υποταγής και ενσωμάτωσης στο σύστημα με την αποδοχή του αρματολικιού, ενώ η άλλη πλησίαζε την έννοια της «ανταρσίας», όταν, διεκδικώντας επιπλέον προνόμια ή επιδιώκοντας την επανάκτηση όσων είχαν χάσει, προέβαιναν σε επιθετικές ενέργειες έναντι των φορέων του συστήματος. Εδώ δε συνέβη κάτι ανάλογο. Αντίθετα, δόθηκε η αφορμή μέσα από την ιστορία να ηρωοποιηθεί ένα πρόσωπο, ο Μηλιόνης, γιατί με τον τρόπο του αντιτάχθηκε στο «ξεπούλημα» που του υποσχόταν ο βλάμης του προκειμένου να σώσει τη ζωή του. Ο θάνατός του εξιλέωνε αυτόματα κάθε άλλη διαπλεκόμενη σχέση ή συμφέρον που μπορεί να τον είχαν φέρει εξαρχής σε αυτήν τη θέση. Δεν αφορούσε αυτό τη λαϊκή συνείδηση, αλλά το ηρωικό πρότυπο μέσω του οποίου ερχόταν, εν δυνάμει και ασυνείδητα, σε αντιπαράθεση με την εκάστοτε εξουσιαστική δύναμη (ελληνική και τούρκικη), στη βάση ενός συμβολικού συστήματος αξιών και ποτέ κατά κυριολεξία.

Σε τέσσερις μόνο περιπτώσεις δεν υπάρχει άμεσος αιφνιδιασμός. Η πρώτη, στο τραγούδι «Παλληκάρια για κλεψιά». Πρόκειται για θεωρητική ωστόσο προειδοποίηση ενός «γεροντόκλεφτα» προς νεαρούς κλέφτες, για να προσέχουν το ενδεχόμενο της προδοσίας και κατ’ επέκταση του αιφνιδιασμού. Δεν περιγράφεται ένα δραστικό γεγονός αλλά μία εν δυνάμει κατάσταση. Στο δημοτικό «Του Βλαχοθανάση», επίσης, τον αντιλαμβάνεται ο ίδιος όσο συμβαίνει, καθώς πρακτικά βρίσκεται σε κάποια απόσταση από τους Αρβανίτες που βλέπει να πλησιάζουν, αφού έχει πάει στο λημέρι του και δε βρίσκει κανέναν. Στο τραγούδι του κολοκοτρωναίικου κύκλου οι ήρωες φοβούμενοι την προδοσία απειλούν εκ προοιμίου τον καλόγερο με ατιμωτικές πράξεις αν τυχόν τους προδώσει. Και τέλος στο «Βοσκοί μαρτυρούν κλέφτες» οι ήρωες δεν είναι παρόντες και ίσως να αιφνιδιαστούν μελλοντικά. Οπότε αγνοούν την προδοσία, ενώ δεν αναφέρεται ο τρόπος που ενδεχομένως τους βρίσκουν, αν τους βρουν στο μέλλον. Σε αυτό το τραγούδι προβάλλεται κυρίως μία μέθοδος εντοπισμού των κλεφτών από την εξουσιαστική αρχή.

Συμπεραίνουμε από τα διαθέσιμα παραδείγματα λοιπόν ότι, όταν τα τραγούδια περιγράφουν –αφηγηματικά ή με την παρεμβολή διαλογικών μερών– τα γεγονότα και τη δράση των ηρώων στο πεδίο της μάχης ή της δραστηριοποίησής τους, η προδοσία εντείνεται μέσω του αιφνιδιασμού. Δεν πρόκειται για μία επί ίσοις όροις αντιπαράθεση. Εν τέλει, λαμβάνει διαστάσεις καθιερωμένης μεθόδου, εφόσον είτε κυριολεκτικά είτε στην αντίληψη του λαϊκού στοχαστή οι κλέφτες ήταν «άπιαστοι». Έτσι, η προδοσία καθίσταται η μόνη αποτελεσματική και καθ’ όλα καταδικαστέα τακτική εξάρθρωσής τους. Και, εφόσον η προδοσία καταδικάζεται ως γεγονός στο σύστημα αξιών του λαού, οι ήρωες τοποθετούνται στον αντίποδά της. Ανυψώνονται ως «ήρωες», γιατί τολμούν, γιατί διεκδικούν συμβολικά στο όνομα του λαού τη βελτίωση των συνθηκών που δεν τολμάει να διεκδικήσει ο ίδιος ο λαός για τον εαυτό του. Επιπλέον, εξιλεώνονται για τις όποιες εγκληματικές τους πράξεις μέσω της προδοσίας που, όντας «άτιμη», «επιβάλλει» ένα τραγικό τέλος.

Θεόφιλος, Στο λημέρι του Κατσαντώνη.