Η προδοσία στο κλέφτικο τραγούδι - Μέρος Α'

Γράφει ο Ιουλία Λυμπεροπούλου (ioulialibera)
23 άρθρα στο MusicHeaven

Σχέση προσώπων με την ιστορική πραγματικότητα και μετάπλασή της στα τραγούδια

Η περιθωριοποίηση και η καταπίεση που υπέστησαν για αιώνες τα οικονομικά ασθενή κοινωνικά στρώματα οδήγησαν στην ανάπτυξη της δικής τους κουλτούρας, η οποία ήταν αποκομμένη από τις εκάστοτε τάσεις του επίσημου συστήματος αξιών των ηγετικών δυνάμεων. Στερημένα παιδείας τα στρώματα αυτά εκφράστηκαν και εκτονώθηκαν μέσω της προφορικότητας[57]. Η δημοτική ποίηση, έτσι, συμπυκνώνει όσες ιδεολογικές συσσωρεύσεις προκύπτουν μέσα από την κοινή ιστορία, τις κοινές μνήμες και τις κοινές δομές. Με άλλα λόγια, τις κοινές εμπειρίες των συνθηκών διαβίωσης. Μέρος της λαϊκής ιδεολογίας αποκαλύπτεται στα κλέφτικα. Η αντίθεση με την πεπατημένη καθώς και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα των αξιών του κλέφτικου αναπτύσσονται σε διάφορα επίπεδα. Από την προβολή της αρμονικής σχέσης με τη φύση σε αντιδιαστολή με την επισφαλή διαταξική θέση του λαού[58] έως τη διασφάλιση της αξιοπρέπειάς του με την επιδίωξη της ατομικής ελευθερίας[59]. Οι συνθήκες δεν επέτρεψαν την καθιέρωση συλλογικών μορφών οργάνωσης και αντίστασης[60], ούτε καν τη συνειδητοποίηση της σημασίας τους. Η έννοια του «πολιτικού» υποσκελίστηκε από τις κοινωνικές διαδικασίες και έτσι οι στοχεύσεις δεν ξεπέρασαν την έννοια της αμφισβήτησης, για να φτάσουν στην ανατροπή της καθεστηκυίας[61].

Μέσα από τα τραγούδια, επομένως, η δράση παρουσιάζεται κυρίως ως ατομική πρωτοβουλία και όσες φορές διαφαίνεται η συλλογική συμμετοχή είναι παρελκόμενο αυτής[62]. Η ατομικότητα είναι δυναμική, εφόσον οι ήρωες διακρίνονται από τη βεβαιότητα των πράξεών τους[63]. Η πρωτοτυπία του κλέφτικου έγκειται στη σταδιακή άνοδο της σημασίας του ανθρώπου με προσγειωμένες ζωικές αξίες που, επίσης σταδιακά, κοινωνικοποιούνται[64], ενώ το μήνυμα της ελευθερίας προσδιορίζεται στην υποχώρηση των σταθερών αξιών «κληρονομιάς, κοινωνικής παράδοσης και συνήθειας»[65]. Η έννοια της συλλογικότητας μπορεί να μην είναι συνειδητά πολιτικοποιημένη, γίνεται όμως η αρχή προς μία τέτοια κατεύθυνση με την ανάδειξη της σημασίας του «ανθρώπου» μέσα από ήρωες που δεν είναι πλέον οι αποκομμένοι υπερβατικοί ήρωες του ακριτικού κύκλου, αλλά αποτελούν αδιάσπαστο κομμάτι του συνόλου. Στις επιλογές των κλεφτών διαγράφονται οι ανάγκες αυτού του συνόλου. Ακόμα και αν η συνείδηση της θέσης και των περιθωρίων δράσης τους παρέμειναν σε λανθάνον επίπεδο, αποτέλεσαν ωστόσο ένα πρώτο στάδιο της προοδευτικής πορείας τους προς την υπαρξιακή ολοκλήρωση.

Οι κλέφτες που εξυμνήθηκαν δεν ήταν εγκληματίες[66]. Ήταν άνθρωποι οι οποίοι αποκόπηκαν βίαια από έναν κατεστημένο τρόπο ζωής και αναγκάστηκαν να επινοήσουν τακτικές επιβίωσης σε έναν αφιλόξενο περιβάλλοντα χώρο. Ήταν οι επικρατούσες οικονομικο-κοινωνικές συνθήκες σε αυτά τα περιβάλλοντα που τους εξώθησαν σε φυγή και όχι η συνείδηση της εθνικής ταυτότητας που λειτούργησε «αντιδραστικά» εναντίον του ξένου κατακτητή. Η διαδικασία αυτή –η φυγή, η προσαρμογή και η συσπείρωση σε ένα νέο χώρο– συνέβαλε, συνειδητά ή ασυνείδητα, στη διαμόρφωση της ιδεολογίας τους και στην ανάδειξη των νέων αξιών.  Οι κλέφτες υπερασπίζονταν ένα άλλο πρότυπο ζωής που δεν αφορούσε την καθιερωμένη ρύθμιση των παραγωγικών σχέσεων. Στηρίζονταν στον εαυτό τους, την ευψυχία τους και την οπλική τους δύναμη[67]. Έτσι, ακόμα και η σύνδεσή τους με το μεταφυσικό στοιχείο –εκκλησία, θρησκεία– δεν απηχεί μία σχέση εξάρτησης, αλλά έναν επιπλέον παράγοντα που θα μπορούσε να τους διασφαλίσει τα μέσα βελτίωσης της καθημερινότητάς τους[68]. Η δεισιδαιμονία[69] βέβαια ως κατάλοιπο των λαϊκών παραδοσιακών δοξασιών ιχνηλατείται μέσα στα κλέφτικα, και εκεί φαίνεται η συνύπαρξη των βαθιά ριζωμένων αξιών με τις μεταγενέστερα επιβεβλημένες[70]. Το νέο δεδομένο που υπερβαίνει, ως σημείο των καιρών, τις προκαταλήψεις και τις καθιερωμένες ιδεολογικές βάσεις, όπως ήταν η «ειλικρίνεια», η «εμπιστοσύνη» στις κοινωνικές σχέσεις και τα λοιπά, είναι το «συμφέρον». Αυτό ενισχύει τη σημασία του ατόμου ως μέρος ενός συνόλου που συσπειρώνεται εναντίον του εκάστοτε καταπιεστή[71]. Διαπιστώνεται επομένως ότι, πολύ πριν η διανόηση του 19ου αιώνα επιδιώξει να σκιαγραφήσει τη «νέα μορφή του Έλληνα» σε μία απόπειρα ενίσχυσης της εθνικής συνείδησης[72], το πνεύμα του κλέφτικου τραγουδιού είχε ήδη δώσει τη δική του εκδοχή και απάντηση, διαφοροποιούμενο από κάθε προγενέστερη και καθιερωμένη αξία.

Ο πρώτος στόχος στα επεισόδια που περιγράφονται στα κλέφτικα τραγούδια δεν είναι η λεπτομερής απόδοση της ιστορικής πραγματικότητας[73]. Μπορούμε, όμως, να εξάγουμε έμμεσα πληροφορίες – πάντα στο πλαίσιο ερμηνείας των σημειολογικών συμβολισμών τους. Έτσι, όταν «ο ήρωας υπερασπιζόμενος τις ατομικές του αξίες, υπερασπίζεται ένα ιδεώδες της κοινότητας»[74], μας παραπέμπει, μεταξύ άλλων, στην έννοια της συλλογικής ευθύνης που επιβάρυνε φορολογικά τις κοινότητες. Οι κοινότητες ασκούσαν ένα είδος ελέγχου στα άτομα –διακίνησης,  εισοδημάτων, παραγωγής–, εφόσον η κοινοτική αλληλεγγύη εξασφάλιζε την ακεραιότητα της φορολογικής απόδοσης[75]. Οι φόροι δεν ήταν αναλογικοί, που σημαίνει ότι το ύψος τους ήταν παγιωμένο και υπολογισμένο ανεξάρτητα από τον πληθυσμό και την παραγωγική του δυνατότητα. Έτσι, στην περίπτωση μίας δημογραφικής συρρίκνωσης δε μειωνόταν ο φόρος που επιβάρυνε τα άτομα, αντίθετα αυξανόταν[76]. Αυτοί οι περιορισμοί ισχυροποιούσαν την αλληλεγγύη των ατόμων στις κοινότητες και αναδείκνυαν την έννοια της προσωπικής ευθύνης, που δεν υπήρχε αποκομμένη από τη συλλογική. Βλέπουμε, λοιπόν, πόσο ζωτικής σημασίας ήταν η σχέση ατομικού-συλλογικού και πώς, όταν μεταλαμπαδεύτηκε στις κλέφτικες κοινότητες, απελευθερώθηκε από το στενό της πλαίσιο, αποκτώντας ποικίλες διαστάσεις. Από αυτή την άποψη η ατομικότητα και το «πρόσωπο» διατηρούσαν με το σύνολο σχέση αλληλοτροφοδότησης και αλληλεξάρτησης, των οποίων οι προεκτάσεις διαφαίνονται μέσα από το κλέφτικο τραγούδι.

Ο τρόπος ζωής των κλεφταρματολών, όπως διαπιστώνουμε, διέφερε σημαντικά από εκείνον του λαού (κινητός πλούτος – ελευθερία – εξουσία – είσπραξη φόρων, γη – απουσία κινητικότητας – καταβολή φόρων). Ο κλεφταρματολός, στη σκέψη του λαϊκού στοχαστή, έπαιρνε μία συμβολική διάσταση αποκατάστασης της χαμένης του αξιοπρέπειας, καθώς αναλάμβανε τη δράση που δε θα τολμούσε να αναλάβει ο οποιοσδήποτε απλός χωρικός. Η ιδέα της κλεφταρματολικής πραγματικότητας λειτουργούσε συνεπώς ως εκτόνωση απέναντι στην υπολειτουργικότητα και την καταπίεση του κοινωνικού συστήματος[77]. Ενώ η προβολή της μέσα από το τραγούδι υπονοούσε την έμμεση υποστήριξη αυτών των σωμάτων, καθώς αποτελούσαν την προσωποποιημένη διαμαρτυρία εναντίον αυτής της υπολειτουργικότητας, που ζητούσε πιο πολλά από όσα παρείχε. Οι  κλέφτες ζούσαν έξω από τα όρια της νομιμότητας. Εξέφραζαν με τον τρόπο τους μέσω της άρνησης προσαρμογής και υποταγής στις εκάστοτε συνθήκες την ανάγκη για επιβίωση. Η ίδια η κοινωνία δε διέθετε τους κατάλληλους μηχανισμούς, προκειμένου να συγκρατήσει αυτές τις ομάδες εντός του πλαισίου της. Από την άλλη, υποχρέωνε το μεγάλο όγκο του λαού να υποστεί και να αντέξει μία κατάσταση που τον ωθούσε στα όρια της επιβίωσης, εκθέτοντάς τον σε κινδύνους τους οποίους δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει χωρίς αντίτιμο (υπερχρέωση, αντίποινα, αυθαιρεσίες στη φορολογία και τα λοιπά).