Μουσική και μουσικοί.

Τέχνη και προσωπικότητες.

Θα ήθελα να εκφράσω τον εξής προβληματισμό.

Πιστεύετε ότι το έργο ενός καλλιτέχνη πρέπει να είναι αποσυνδεδεμένο από τη ζωή και την προσωπικότητα του δημιουργού του;

Για παράδειγμα, η κορυφαία αυστριακή υψίφωνος Elizabeth Swartzkopf και ο πασίγνωστος ισπανός ζωγράφος Salvador Dali, ήταν θερμοί θιασώτες του ναζισμού. Και για να μην πιάνουμε τα άκρα, πολλοί καλλιτέχνες σήμερα προκαλούν με τις απόψεις που εκφέρουν, τη σκανδαλολογία γύρω από τη ζωή τους και την εν γένει συμπεριφορά τους.

Μειώνουν ή όχι την καλλιτεχνική αξία του έργου τους όλες αυτές οι καταστάσεις;

Δικαιολογείται ή όχι κάποια καλλιτεχνική εκκεντρικότητα κι αν ναι, σε ποιό βαθμό;

Πιστεύω ότι η προσωπικότητα του καλλιτέχνη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το έργο του. Κι αυτό συμβαίνει επειδή η τέχνη είναι ουσιαστικά παραγωγή και μεταφορά συναισθήματος. Ανάλογα λοιπόν με τα βιώματά του ο καλλιτέχνης εκφράζει και τα συναισθήματά του.
Αν για παράδειγμα ένας καλλιτέχνης τραγουδάει ανθρωπιστικά τραγούδια ενώ στην καθημερινή του ζωή είναι τελείως αδιάφορος γι' αυτά που συμβαίνουν γύρω του, προφανώς δεν κάνει αληθινή τέχνη.
Όπως είναι αδύνατο λοιπόν να κατανοήσουμε έναν ποιητή χωρίς να γνωρίσουμε κάποια απ' τα βιώματά του, έτσι είναι αδύνατο να κατανοήσουμε οποιονδήποτε καλλιτέχνη αν δεν δούμε το έργο του σε σχέση με τη ζωή και την προσωπικότητά του.

Θα συμφωνήσω, η τέχνη της δημιουργίας είναι ροή συναισθημάτων. Αυτά τα συναισθήματα του δημιουργού, όταν είναι αυθεντικά και αυθόρμητα, ξεχειλίζουν μέσα από τα έργα του και μας πλημμυρίζουν.

Πόση διαφορά νοιώθει κανείς όταν ακούει τα εύθυμα έργα του Mendelssohn, που δεν βίωσε ποτέ του ιδιαίτερο πόνο, με τις τρικυμίες του Beethoven, ο οποίος έζησε μια ζωή θλίψεων κι απογοητεύσεων.

Πόσο ατόφια και ζωντανά, ακούγονται μέχρι σήμερα τραγούδια όπως η «Συννεφιασμένη Κυριακή», 60 χρόνια μετά τη γένεσή τους, δίχως να έχουν απολέσει ίχνος από τη φρεσκάδα τους. Η γνησιότητα και η αυθεντικότητα των λαϊκών δημιουργών εκείνης της εποχής, αντανακλά τη λάμψη της μέχρι σήμερα, επισκιάζοντας πολλά ξινά φρούτα της εποχής μας.

Μπορεί κανείς να εκφράσει μια εκτίμηση για κάποιο σημερινό τραγούδι, ότι θα ακούγεται μετά από 60 χρόνια; Ή μήπως τα τραγούδια σήμερα «παράγονται» με ημερομηνία λήξης, όπως όλα τα άλλα καταναλωτικά αγαθά;

Οι πλειονότητα των σύγχρονων δημιουργών πάσχει από έλλειψη αυθεντικότητας και κατά συνέπεια σοβαρής έμπνευσης. Μέσα από προσωπικά σκάνδαλα και άνευρες συνεντεύξεις, επιχειρούν να επιπλέουν στον αφρό της δημοσιότητας, όπως –ας μου συγχωρεθεί η έκφραση– τα περιττώματα του λιμανιού, λίγο πριν διαλυθούν μια για πάντα στη θάλασσα, για να παραχωρήσουν τη θέση τους στα καινούρια σκουπίδια.

Θλίψη όμως νοιώθει κανείς και όταν βλέπει μερικούς παλιούς καταξιωμένους δημιουργούς, να αλλάζουν ιδεολογίες και συμπεριφορές, λες και αλλάζουν πουκάμισα. Σεβόμενος το γεγονός ότι στα νιάτα τους, όταν άλλωστε συνέθεσαν τα περισσότερα έργα τους, ήταν αγνοί και επαναστάτες, εξακολουθώ να τους ακούω χωρίς να τους απορρίπτω.

Καταρχήν, το έργο ενός καλλιτέχνη δεν μπορεί να είναι αποσυνδεδεμένο από τη ζωή κα την προσωπικότητα του δημιουργού του.
Αυτό νομίζω είναι ένα αξίωμα που μόνο η πραγματικότητα μπορεί να επιβεβαιώσει την αλήθεια του. Αν μπορούσαμε να αποδεχθούμε μια τέτοια υπόθεση, θα ήταν σα να λέγαμε ότι το παιδί της μητέρας δεν κουβαλάει τίποτα από αυτήν. Σε ποια όμως περίπτωση μπορεί αυτό να συμβεί ; Μόνο αν αυτό είναι από υιοθεσία. Στην τέχνη, η υιοθεσία είναι η μίμηση και η αντιγραφή. Στοιχεία όμως που δεν μπορούν να καταστήσουν τον εφαρμοστή τους ως καλλιτέχνη, παρά μόνο ως μίμο και αντιγραφέα, κατά τον ίδιο τρόπο που δεν μπορούν να καταστήσουν τη γυναίκα του παραδείγματος μητέρα, παρά μόνο μητριά.

Ως προς την καλλιτεχνική αξία ενός έργου και το αν μειώνεται από τις συμπεριφορές και τα πιστεύω του δημιουργού του, πιστεύω το εξής:

Καταρχήν, το θέμα πρέπει να εξεταστεί σε δύο εκδοχές του:

Υπάρχουν καλλιτεχνικά έργα, των οποίων η αξία και το νόημα παίρνει σάρκα και οστά από την παρουσία και την προσωπικότητα του ίδιου αυτού του δημιουργού τους, π.χ. ένας πίνακας ζωγραφικής. Η αμέσως επόμενη ερώτηση, μετά την "τι απεικονίζει και τι σημαίνει αυτό που απεικονίζει ; " είναι:" ποιος το δημιούργησε ;" και επομένως...: "σε ποια εποχή ;", "με ποια αφορμή ;" κ.ο.κ.
Υπάρχουν όμως και καλλιτεχνικά έργα των οποίων το νόημα και η αξία δεν αναδεικνύονται από, ούτε παραπέμπουν άμεσα στον δημιουργό τους, αλλά εκτίθενται στα χέρια ενός τρίτου προσώπου, πάλι καλλιτέχνη συνήθως, ο οποίος όμως έχει επιλέξει να υπηρετεί την τέχνη από άλλο πόστο, π.χ. ο τραγουδιστής που ερμηνεύει το τραγούδι ενός συνθέτη ή ο ποιητής που απαγγέλλει το έργο ενός άλλου ποιητή, ή ο ηθοποιός που παίζει το έργο ενός συγγραφέα.
Σ' αυτήν τη δεύτερη εκδοχή, σάρκα και οστά θα πάρει η καλλιτεχνική αξία και το νόημα του έργου, όχι μόνο από αυτήν την προσωπικότητα και την παρουσία του δημιουργού του αλλά και από την προσωπικότητα και την παρουσία και του τρίτου προσώπου που μεσολαβεί στην ανάδειξή του.

Υπάρχουν οι δημιουργοί λοιπόν αλλά υπάρχουν και οι ερμηνευτές του έργου ή γενικότερα αυτοί που το αναδεικνύουν, ως τρίτα πρόσωπα, χωρίς να το έχουν δημιουργήσει.
Αν κάτι πρέπει να ισχύει ως κανόνας για τη σχέση έργου – καλλιτέχνη, νομίζω πως θα πρέπει να ισχύει και για τις δύο πιο πάνω περιπτώσεις δημιουργού και ερμηνευτή. Για το δημιουργό, λόγω της γονικής σχέσης του με το έργο και για τον ερμηνευτή, λόγω του προστατευτικού ρόλου του για το έργο.

Θα ηχεί στ’ αλήθεια άτονο το άκουσμα ενός επαναστατικού τραγουδιού, όπως ανέφερε ο Παύλος, από αυτόν που το δημιούργησε, όταν αυτός άλλα πρεσβεύει στη ζωή του. Το ίδιο όμως άτονα θα ηχεί και από τον καλλιτέχνη που απλώς το ερμηνεύει και ο οποίος επίσης έχει διαφορετικό προσανατολισμό στη ζωή του.

Ωστόσο, το πρόβλημα είναι απλό αν το έργο που αξιολογούμε είναι τα επαναστατικά τραγούδια. Πράγματι είναι ασυνεπές τόσο να ερμηνεύονται όσο και να δημιουργούνται τέτοια τραγούδια από καλλιτέχνες που άλλα πρεσβεύουν στη ζωή τους. Κι ίσως, κυρίως από την πλευρά του δημιουργού, στην περίπτωση αυτή, δεν είναι τόσο ότι χάνεται η αξία του έργου, όσο το ότι ποτέ τελικά δεν υπήρχε. Καθώς ένας άνθρωπος που έχει ορισμένες αντιλήψεις, δεν μπορεί να αποτυπώσει στίχους π.χ. που φαίνεται να αναφέρονται ή αν προσιδιάζουν σε μια αντίθετη ιδεολογία.
Αν όμως πρόκειται για τους "πειρασμούς του Αγίου Αντωνίου" π.χ. του Dali, έργο στο οποίο ασφαλώς και αποτυπώνεται μεταξύ άλλων και η βαθύτερη αίσθηση και ανάγκη του ζωγράφου να εκφράσει κομμάτι από τον εσωτερικό του κόσμο, ωστόσο κατά πολύ απέχει από τις ναζιστικές απόψεις του, τότε κατά πόσο η αξία ή μη αυτού του έργου μπορεί να επηρεαστεί από την συγκεκριμένη αυτή ιδιαιτερότητα της προσωπικότητας αυτού που το δημιουργεί ή, σε άλλη περίπτωση, το αναδεικνύει;

Αυτό που συμβαίνει, κατά πολύ μεγάλο ποσοστό, είναι να επηρεάζεται η στάση του κόσμου απέναντι στο έργο αυτό του καλλιτέχνη, κατά την αξιολόγησή του , ακόμα κι αν αυτό το ίδιο δε γίνεται δίαυλος για να εκφραστεί η ιδεολογία του δημιουργού του. Ο κόσμος δε θα κρίνει με αυστηρά κριτήρια της μουσικής, της ζωγραφικής, της ηθοποιίας, της γλυπτικής κ.ο.κ., για να αξιολογήσει το έργο. Κατά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό θα τον παρασύρει στην κρίση του και η συμπεριφορά, η στάση, η ιδεολογία….αυτό που λέμε «ο βίος και η πολιτεία» του δημιουργού του. Και ίσως ως ένα βαθμό, δικαίως γίνεται αυτό, καθώς είναι πράγματι δύσκολο και στη συνείδηση του κόσμου να αποκοπεί το δημιούργημα από το δημιουργό του και να κριθεί ως αυτόνομο τμήμα. (Η αποκοπή του έργου από τον δημιουργό του ίσως γίνεται αρκετά χρόνια μετά το θάνατο του δημιουργού του, οπότε και το αρνητικό ή το θετικό κλίμα που πιθανόν, για οποιονδήποτε λόγο είχε δημιουργηθεί γύρω από τον καλλιτέχνη και επηρέαζε την αξιολόγηση του έργου του, όσο ήταν εν ζωή, έχει αποφορτιστεί ή έχει ξεθυμάνει, αντίστοιχα, πλέον, σε μια νεότερη εποχή ή αντιμετωπίζεται διαφορετικά, αφήνοντας έτσι περιθώριο στην αξιολόγηση του ίδιου έργου βάσει άλλων κριτηρίων, κατά κύριο λόγο τεχνικών).

Ίσως κάποιες φορές αυτή η προσωποκεντρική αξιολόγηση, εις βάρος αυτής καθεαυτής της καλλιτεχνικής αξίας ενός έργου, βάσει κυρίως των τεχνικών – τυπικών κριτηρίων που κυριαρχούν σε κάθε χώρο καλλιτεχνικό, να γίνεται άδικη, αλλά δεν είναι αυτό που με ενδιαφέρει αυτή τη στιγμή.
Αυτό που για μένα έχει σημασία, στο θέμα αυτό - και σε αυτό στέκομαι - είναι σε αυτόν τον τρόπο αξιολόγησης του «κοινού» του καλλιτέχνη, του «απλού», όπως λέμε «κοινού», που απέχει πολύ από τις εξειδικευμένες γνώσεις.

Όσο η τέχνη κρύβει την κινητήρια δύναμή της στη ζωή, στην καθημερινότητα, στα πιστεύω, τις κοσμοθεωρίες και τις συμπεριφορές αυτού του απλού κοινού, κομμάτι της οποίας είναι και ο καλλιτέχνης, τόσο το «απλό» αυτό «κοινό», γίνεται ο ουσιαστικότερος κριτής….και νομίζω πως …ξέρει τι κάνει…
Είναι πολύ σοφό, όσο κι αν μοιάζει άδικο, που μπορεί να απορρίψει τη μουσική αξία του τραγουδιστή που …«ανέβηκε στο καλάμι», …που «πήρε ψηλά τον αμανέ»…κατά τα «κοινώς» λεγόμενα…ή και για άλλους λόγους που δε σχετίζονται με την καλλιτεχνική ικανότητα, αλλά με την ποιότητα του χαρακτήρα. Γιατί στ’ αλήθεια τι αξία έχει η τέχνη αν στηρίζεται μόνο στην τεχνική αλλά της λείπει η ψυχή ή αυτό που αλλιώς θα μπορούσαμε να λέμε και καλλιτεχνικό ήθος…;

Και κάτι που νομίζω πως ισχύει σα γενικός κανόνας:
Κάθε έργο του καλλιτέχνη, είτε ο πίνακας που ζωγραφίζει ο ζωγράφος, είτε το έργο που παίζει ο ηθοποιός, είτε το τραγούδι που ερμηνεύει ο τραγουδιστής ή δημιουργεί ο συνθέτης κ.ο.κ. φέρει επάνω του το «βάρος» της προσωπικότητας του καλλιτέχνη: στάση ζωής, συμπεριφορά, ιδεολογία…ακόμα κι εκείνο που εκ πρώτης όψεως μας εμφανίζεται - ψεύτικα - ότι δεν αφήνει δίαυλο να περάσει η προσωπικότητα του καλλιτέχνη σε αυτό, λόγω ίσως του περιεχομένου του…
Θα έλεγα ακόμα ότι και κατά την απλή ερμηνεία ενός τραγουδιού, ακόμα κι αν δεν το έχει δημιουργήσει ο ίδιος, όλο το «είναι» του το σέρνει ο τραγουδιστής και μυστικά τουλάχιστον, συχνά ακούσια, το αφήνει να ξεγλιστρήσει και να φανεί σ΄αυτήν την ερμηνεία…
Να λοιπόν, γιατί δικαίως, κριτήριο του «κοινού» για την αξιολόγηση του έργου, γίνεται κατά κύριο λόγο και η προσωπικότητα, η συμπεριφορά ή και η ιδεολογία του καλλιτέχνη.