Ιστορίες του πενταγράμμου

Αυτός που αγαπά τη μουσική, που ευχαριστιέται να την ακούει αλλά δεν καταλαβαίνει τη γλώσσα της είναι σαν κάποιον που πάει στο εξωτερικό για διακοπές, χαίρεται το τοπίο, τις χειρονομίες των ντόπιων και τον ήχο της φωνής τους, μα δεν μπορεί να καταλάβει αυτά που λένε… Αισθάνεται αλλά δεν μπορεί να καταλάβει.

Τη δημιουργία του κόσμου, μ’οποιοδήποτε τρόπο κι αν έγινε, πρέπει να την ακολούθησε κίνηση, άρα και ήχος.

Ίσως έτσι εξηγείται γιατί η μουσική έχει τόσο μαγική σημασία για τους πρωτόγονους ανθρώπους και συχνά συμβολίζει τη ζωή και το θάνατο.

Σ’ όλη την ιστορία της, μ’ όλες τις διαφορετικές μορφές της, η μουσική διατήρησε αυτή την υπερφυσική της σημασία.

Η μουσική όπως και η γλώσσα, καλλιεργήθηκε πολύ με την προφορική διάδοση από γενιά σε γενιά πριν εφευρεθεί κάποια συστηματική μέθοδος καταγραφής της.

Όμως στους μεγάλους πολιτισμούς δημιουργήθηκε η ανάγκη να γράφουν τη μουσική όπως και τον λόγο. Το θέμα ήταν να βρούν ένα σύστημα ανάλογο με το αλφάβητο, που θα όριζε συγχρόνως το τονικό ύψος και τον ρυθμό μιας μελωδίας.

Οι ρίζες της δικής μας ευρωπαϊκής σημειογραφίας βρίσκονται στη λεγόμενη εκφωνητική σημειογραφία, στα στενογραφικά, δηλαδή, σύμβολα που χρησιμοποίησαν οι Αρχαίοι Έλληνες, οι Ανατολίτες και οι πρώτοι Χριστιανοί για να καταγράψουν τον προφορικό λόγο.

Από τον 5ο μέχρι και τον 7ο μ.Χ. αιώνα, από αυτά τα σημάδια αναπτύχθηκε ένα σύστημα που σκιαγραφούσε αόριστα τη μελωδική κίνηση, και έγινε γνωστό με το όνομα νευματική γραφή. Η γραφή αυτή έδινε μόνο μια ιδέα της μελωδίας όταν ο τραγουδιστής χρειαζόταν μια μικρή βοήθεια για τη μνήμη του.

Το πρώτο βήμα για το σημερινό πεντάγραμμο έγινε τον 9ο αιώνα μ.Χ. Αρχικά ήταν μόνο μια χρωματιστή γραμμή. Αργότερα προστέθηκε άλλη μια χρωματιστή γραμμή και ο Γκουίντο ντ’ Αρέτσο (995 – 1050) πρότεινε τη χρήση της τρίτης και τέταρτης γραμμής.

Αυτό έγινε δεκτό και διατηρήθηκε σαν το παραδοσιακό ‘πεντάγραμμο’ του Γρηγοριανού μέλους (καρέ γραφή).

Ο Φίλιππος ντε Βιτρύ (1290 – 1361), εξηγώντας τις αρχές της Νέας Τέχνης (ArsNova) σε αντίθεση με την Παλαιά Τέχνη (ArsAntiqua), χρησιμοποίησε ένα σύστημα σημειογραφίας παρόμοιο με το σημερινό.

Όμως, αν και το πεντάγραμμο που χρησιμοποιούμε τώρα εμφανίστηκε τον 11ο αιώνα, μόνο τον 17ο αιώνα έγινε αποδεκτή η χρήση του γενικά.

Παναγιώτης Βουλιάκης

Email: vouliakis@internet.gr