Το κοντραμπάσο – Πατρίκ Ζισκίντ

Γράφει ο Παναγιώτης Κοτσώνης (travelogue)
45 άρθρα στο MusicHeaven

Βραδάκι της περασμένης Τετάρτης, 28ης μέρας του μηνός Νοεμβρίου και ο δρόμος μου κατέληξε σ’ ένα απλό μικρό θεατράκι στον πεζόδρομο της οδού Δερβενίων, στη συμβολή με την Εμμανουήλ Μπενάκη στα Εξάρχεια. Το όνομα αυτού «Εξ’ αρχής» και ο σκοπός της επισκέψεως η παράσταση «Το κοντραμπάσο» του Πάτρικ Ζίσκιντ (ξέρετε, αυτού που έχει γράψει και το περιβόητο «Άρωμα»).

Καταρχήν, θέλω να σταθώ λίγο στο χώρο του θεάτρου που με κέντρισε. Ο χώρος υποδοχής του (κατά κόσμον «φουαγιέ»), πρόκειται για έναν απλό χώρο που παλιότερα υποθέτω πως θα είχε χρήση καταστήματος. Ωστόσο, η καλλιτεχνική διάθεση & φαντασία έχει την ικανότητα να μετατρέπει ένα εμπορικό κατάστημα σε χώρο τέχνης και δημιουργίας. Κι απ’ ότι φαίνεται, οι άνθρωποι του θεάτρου «Εξ΄αρχής» δεν υπολείπονται καλλιτεχνικής διάθεσης.  Αναρωτηθήκαμε προς στιγμήν, για το πού ακριβώς βρίσκεται η σκηνή, μέχρι να διαπιστώσουμε πως τα σκαλάκια οδηγούσαν στο υπόγειο (προσοχή στο τελευταίο σκαλί, είναι λίγο ψηλότερο!). Εκεί, βρεθήκαμε σε ένα μικρό,  ζεστό χώρο, στημένο με λιτότητα και με λίγες θέσεις καθημένων που ενδεχομένως δεν ξεπερνούσαν τις τριάντα. Η σκηνή στο βάθος, αποτέλεσμα της σκηνογραφικής παρέμβασης του Κοσμά Πανωρίδη που έχει επιμεληθεί και το ενδυματολογικό μέρος της παράστασης, έδινε την αίσθηση ότι βρίσκεσαι στο υπνοδωμάτιό σου με ένα κρεβάτι στα αριστερά, ένα κομοδίνο στην άλλη πλευρά, μια προσωπογραφία του Beethoven στο πάτωμα, μία πολυθρόνα, ένα μικρό χαλί στο κέντρο και βεβαίως… το κοντραμπάσο.

Πρόκειται για μονόπρακτο μονόλογο του Ζίσκιντ που γράφτηκε το 1981 και δημοσιεύθηκε το 1984. Η θεατρική πορεία του είχε εκκίνηση στη Γερμανία ως ραδιοφωνικού έργου με τεράστια επιτυχία. Έκτοτε, ανέβηκε ουκ ολίγες φορές στο σανίδι σε διάφορες χώρες της Ευρώπης κι από ποικίλες θεατρικές παραγωγές. Στην Ελλάδα, η πρώτη έντυπη έκδοσή του έγινε το 1987 από τις εκδόσεις «Ψυχογιός» και κατά καιρούς έχει αποδοθεί από ερασιτεχνικούς και επαγγελματικούς θιάσους.

Το πλέον πρόσφατο & άκρως επιτυχημένο εγχείρημα είναι η παραγωγή του «Εξ’ αρχής» με τη σκηνοθετική ματιά του Ντίνου Σπυρόπολου στο μεταφρασμένο κείμενο της Μαρίας Αγγελίδου και ερμηνευτή τον εξαιρετικό Σταύρο Καλό, η ερμηνεία του οποίου συνέβαλλε αποφασιστικά σε συνδυασμό με το υπέροχο κείμενο, ώστε να παρασυρθώ για 75 λεπτά στα νοήματα και στη μουσικότητα της παράστασης. Η σχεδόν μηδαμινή απόσταση μεταξύ θεατή και ερμηνευτή προμήνυε πως κάτι μυσταγωγικό θα συμβεί κι η επαλήθευση του προμηνύματος οφείλεται στο μεγαλύτερο ποσοστό στον κύριο Καλό. Εκείνος φρόντισε να προκαλέσει την αίσθηση ότι απευθύνεται αποκλειστικά σε εμένα, ότι δεν υποδύεται, αλλά είναι ακριβώς ο ίδιος ο ήρωας που ξεπήδησε μέσα από τις γραμμές του βιβλίου, στον πολυδιάστατο κόσμο μας. 

Ο μοναδικός ρόλος του έργου αφορά έναν κοντραμπασίστα, μουσικό της Κρατικής Ορχήστρας, ο οποίος μέσα από τη σχέση του με τη μουσική ξετυλίγει μια προσωπικότητα που κρύβει πολλά στοιχεία. Πρωτίστως, αυτοσαρκασμό, αλλά και επαναστατικότητα, τάση για  εμμονή, παιδικότητα, συναισθηματισμό, πάθος. Όλα αυτά όμως, επικαλυμμένα με το σκληρό πέπλο της μοναξιάς.

Το κοντραμπάσο αποτελεί βασικό στοιχείο και συνοδοιπόρο της ζωής του. Η σχέση του με αυτό θυμίζει τη μακροχρόνια σχέση ενός γερασμένου ζευγαριού που έχει ζυμωθεί σε μια κοινή πορεία ζωής. Όλα έχουν πλέον αποκαλυφθεί, τα ελαττώματα, τα προτερήματα, τόσο τα στοιχεία του χαρακτήρα όσο και η παραμικρή λεπτομέρεια του κορμιού. Ο δρόμος τους είναι κοινός, παρόλο που η διάθεση για ένα τρυφερό χάδι μπορεί να εναλλαχθεί τάχιστα σε διάθεση για ένα δυνατό σπρώξιμο απαγκίστρωσης. Όσο το δέσιμο με το κοντραμπάσο σφίγγει, η μοναξιά έναντι του κόσμου, της φιλίας, του έρωτα, ολοένα και μεγαλώνει.

Παράλληλα με την εσωτερική αναζήτηση του ήρωα, παρατίθεται και η ιστορία του κοντραμπάσου, από το πώς ξεκίνησε, πως εδραιώθηκε,  μυστικά της τεχνικής του, ιστορικές πληροφορίες για τη διαδρομή του στο μουσικό κόσμο, αλλά και γενικότερες πληροφορίες περί κλασσικής μουσικής και γνωστών συνθετών.

Μία από τις εμμονές του ήρωα είναι το γεγονός ότι προβάλλει στο μουσικό του όργανο την αδυναμία για την γεύση του έρωτα. Αν και κρύβει ένα μεγάλο πάθος για τη σοπράνο της ορχήστρας όπου εργάζεται, ωστόσο αδυνατεί να την προσεγγίσει, παρασυρμένος από την αίσθηση ότι ως κοντραμπασίστας είναι υποδεέστερός της.

Η μουσική ως πηγή έμπνευσης, δημιουργίας και συναισθήματος είναι ο πυρήνας του έργου, αλλά και η αφορμή για να αναρριχηθούμε στους προβληματισμούς ενός μικροαστού στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον. Ο ήρωας ως μουσικός της κρατικής ορχήστρας, δεν είναι παρά ένας δημόσιος υπάλληλος, γνήσιος εκπρόσωπος της μικροαστικής τάξης, που ονειρεύεται και «προβάρει» απομονωμένος στο δωμάτιό του επαναστάσεις απέναντι στο ελιτιστικό κατεστημένο των τενόρων-σταρ και μαέστρων. Ένα κατεστημένο που απαξιώνει  το κοντραμπάσο ως μουσικό όργανο, πρόκειται άλλωστε για «το πιο κακόμορφο όργανο που επινόησε ο άνθρωπος» αν και αποτελεί το «θεμέλιο λίθο της ορχηστρικής μουσικής».

Σύμφωνα με το κείμενο του Ζίσκιντ, «...η μουσική είναι κάτι ανθρώπινο. Πέρα και πάνω από την πολιτική και την ιστορική επικαιρότητα. Και πανανθρώπινο... έχει ακριβώς μεταφυσικό χαρακτήρα. Καταλαβαίνετε, μετα-φυσικό, δηλαδή πέρα ή πάνω απ’ την καθαρά φυσική ύπαρξη, υπεράνω της εποχής, της ιστορίας και της πολιτικής, πέρα απ’ τον πλούτο και τη φτώχεια, απ’ τη ζωή και το θάνατο. Η μουσική είναι αιώνια.»

Ο κοντραμπασίστας μας, παραπονείται διότι ποτέ κανείς δεν έδωσε την πρέπουσα σημασία στο κοντραμπάσο ώστε να αναδείξει τη μουσική αξία του. Παρόλα αυτά, υπάρχουν μερικά πολύ όμορφα μουσικά έργα που πράγματι φτιάχτηκαν με γνώμονα τον ήχο αυτού του ακαλαίσθητου, κακόμορφου οργάνου, που όμως η απουσία του από μια συμφωνική ορχήστρα θα είχε απορυθμιστικό αποτέλεσμα.

Sergey Koussevitzky (1874 – 1951) – Concerto for double-bass & orchestra, op. 3

Giuseppe Antonio Capuzzi (1755 – 1818) – Concerto for double-bass

Carl Ditters von Dittersdorf (1739 – 1799) – Double-bass Concerto in E Major

Domenico Dragonetti (1763 – 1846) – Double-bass Concerto in A Major

Σημ.1: Οι φωτογραφίες είναι από την ιστοσελίδα του θεάτρου Εξ’ αρχής.

Σημ.2: Στο πρόγραμμα για τη θεατρική παράσταση διάβασα ότι είναι αφιερωμένη σε όλους αυτούς που εργάζονται στην αφάνεια, ξέχασαν τα όνειρά τους και δεν πήραν ό,τι τους άξιζε και το δικαιούνταν. Και σκέφτομαι πως αυτοί σήμερα είναι τόσοι πολλοί ώστε να πάρουν επιτέλους αυτό που δικαιούνται.