Μάνος Χατζιδάκις

ΜΕΛΙΝΑ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ

Χατζιδάκις, Μάνος

Σύγχρονο Έντεχνο


Η φιλία δυο μύθων της σύγχρονης Ελλάδας μέσα από δεκατρία τραγούδια, ένα ηχητικό ντοκουμέντο και τρία κλιπ-αποσπάσματα από αφιέρωμα της γαλλικής τηλεόρασης στη Μελίνα Μερκούρη.
Η σχέση ζωής της Ελληνίδας ντίβας με τον κορυφαίο μας συνθέτη χρονολογείται από το 1945, οπότε συναντήθηκαν πρώτη φορά στο ανέβασμα του θεατρικού έργου του Ευγένιου Ο΄Νιλ "Το Πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα". Κράτησε σχεδόν πέντε δεκαετίες. Μέχρι τη χρονιά που ξεκίνησαν το ταξίδι προς την αιωνιότητα: η μεν στις 6 Μαρτίου 1994 και ο δε στις 15 Ιουνίου του ίδιου έτους.
Ο δίσκος αρχίζει με μια... λογομαχία. Στο ιστορικό καφεζαχαροπλαστείο Zonar΄s οι δυο καλλιτέχνες διαφωνούν για τα "Παιδιά του Πειραιά", ένα τραγούδι που κατά την άποψη του συνθέτη έπαψε να εξυπηρετεί το σκοπό για τον οποίο γράφτηκε. Ακολουθούν οι θεατρικές και κινηματογραφικές τους συναντήσεις. "Χάρτινο το φεγγαράκι" (από το έργο του Τ.Ουίλιαμς "Λεωφορείον ο Πόθος"), "Αγάπη που ΄γινες δίκοπο μαχαίρι" (από τη "Στέλλα"), "Ο μήνας έχει 13" (στη "Στέλλα" το έλεγε η Σοφία Βέμπο), "Master Thief" (από το "Topkapi") και δυο τραγούδια από το φιλμ του Ντασέν "Ποτέ την Κυριακή" ("Τα παιδιά του Πειραιά", "Η προδοσία"). Σειρά έχουν τα ντοκουμέντα. Από μια πρόβα ακούμε τον Μ.Χατζιδάκι να τραγουδά τη σύνθεση "Στο Λαύριο γίνεται χορός", ενώ υπάρχουν ακόμα τέσσερα τραγούδια από το μιούζικαλ "Ilya Darling" (θεατρική διασκευή του "Ποτέ την Κυριακή"), που ανέβηκε στο Μπροντγουέι και που η μουσική του δεν έχει κυκλοφορήσει στη χώρα μας. Το CD κλείνει με την πιο πρόσφατη συνεργασία των δυο θρύλων. Δυο track από το άλμπουμ "Τα Παράλογα", τα "τραγούδια της φθοράς και του ονείρου" που είχαν κυκλοφορήσει το 1976.
Τα τρία κλιπ που μπορεί να δει κανείς στον υπολογιστή του (enhanced CD) περιλαμβάνουν τη συνάντηση στου Zonar΄s και δυο μαγνητοσκοπήσεις του 1963 από τηλεοπτικό αφιέρωμα στον Μάνο Χατζιδάκι. Η υψηλής αισθητικής έκδοση συνοδεύεται από πολυσέλιδο δίγλωσσο ένθετο με κείμενα, φωτογραφίες και χρονολόγιο των δυο καλλιτεχνών. Πρόκειται για ένα ταξίδι στη μνήμη και παράλληλα μια συλλογή μοναδικών ντοκουμέντων -κόσμημα για κάθε ελληνική δισκοθήκη.

Όρνιθες-Remasters 2004
Χατζιδάκις, Μάνος

Σύγχρονο Έντεχνο

Οι "Όρνιθες" του Αριστοφάνη, σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν, ανέβηκαν πρώτη φορά το 1959 στο Ηρώδειο. Κατέβηκαν την επομένη. Οι διαμαρτυρίες θεατών για μια απομίμηση βυζαντινής ψαλμωδίας και ο υπερβάλλων ζήλος του τότε υπουργού Προεδρίας Κωνσταντίνου Τσάτσου οδήγησαν στην απαγόρευση του θεατρικού έργου. Η παράσταση επαναλήφθηκε το 1960 με μεγάλη επιτυχία. Το 1962, με ανανεωμένη σκηνοθεσία και με χορογραφίες της Ζουζούς Νικολούδη, οι "Όρνιθες" παρουσιάστηκαν ξανά στο κοινό. Ήταν η εκδοχή που ταξίδεψε στο εξωτερικό και έμεινε στην ιστορία. Όμως, η πασίγνωστη μουσική της παράστασης έχει τη δική της ξεχωριστή ιστορία.
Το 1959 ο Μάνος Χατζιδάκις έγραψε τη μουσική για την αρχική εκδοχή των "Ορνίθων". Μετά τα γεγονότα του καλοκαιριού, ο Κ.Κουν ζήτησε να ηχογραφηθεί ξανά η μουσική με τέσσερα όργανα ("μια σκιά της μουσικής μου", αναφέρει χαρακτηριστικά ο συνθέτης). Το 1963 ο Χατζιδάκις αρχίζει να σκέφτεται μια ολοκληρωμένη παρουσίαση της μουσικής των "Ορνίθων", κάτι που πραγματοποίησε τον επόμενο χρόνο. Οι "Όρνιθες" (έργο 16) παρουσιάστηκαν ως καντάτα για μέτζο σοπράνο, δυο βαρύτονους, παιδική χορωδία, δυο μικτές χορωδίες και ορχήστρα. Έκλεισαν τη "σταδιοδρομία" τους το 1965, οπότε ανέβηκαν στις Βρυξέλες ως όπερα-μπαλέτο, σε χορογραφία και σκηνοθεσία του Μορίς Μπεζάρ.
Σύμφωνα με τον Κώστα Μυλωνά ("Ιστορία του Ελληνικού Τραγουδιού"), "Στους Όρνιθες, χορωδία, ορχήστρα, σολίστες, συνυπάρχουν σε απόλυτη μουσική ισορροπία με πλήθος αξιοθαύμαστους συνδυασμούς, σε ένα πανδαιμόνιο ρυθμών και μελωδιών, επεξεργασμένων με πρωτοτυπία, έμπνευση και μουσική αρχιτεκτονική αυστηρότητα. (...) Η απλότητα της χρησιμοποίησης όλων αυτών των στοιχείων (...) κάνουν το έργο προσιτό και ευχάριστο ακόμα και σε ανθρώπους χωρίς καμιά ιδιαίτερη μουσική παιδεία. Και αυτό ακριβώς είναι το κλειδί που ανοίγει την πόρτα για την εξήγηση του φαινομένου Χατζιδάκις".

ΠΡΩΤΕΣ ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ
Χατζιδάκις, Μάνος

Σύγχρονο Έντεχνο


Τρία CD (πωλούνται χωριστά) που καλύπτουν τη δεκαετία 1948-1958 και περιλαμβάνουν τις πρώτες συνθέσεις του Μάνου Χατζιδάκι: έργα για πιάνο ή για φωνή και πιάνο, καθώς και τις μουσικές που έγραψε για παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης και του Ελληνικού Χοροδράματος. Πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία -σύμφωνα με το σημείωμά του στο πρόγραμμα των συναυλιών της Θεσσαλονίκης (1959)- ο εκλιπών συνθέτης προσπάθησε να γνωρίσει βαθύτερα τον εαυτό του και τον τόπο του, με "δασκάλους" του γνήσιες ελληνικές μορφές, από τον Μακρυγιάννη, τον Σολωμό και τον Θεόφιλο έως τον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Τσαρούχη, την Αρετούσα και τον Τσιτσάνη.
Οι πρωτότυπες ηχογραφήσεις έχουν υποστεί νέα ηχητική επεξεργασία (remastering) και κάθε άλμπουμ συνοδεύεται από πολυσέλιδο ένθετο, που περιέχει τους στίχους, σημειώματα, κριτικές, παρουσιάσεις και φωτογραφίες από το προσωπικό αρχείο του μεγάλου Έλληνα συνθέτη.

ΓΙΑ ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΛΕΥΚΗ ΑΧΙΒΑΔΑ,
Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ C.N.S.
Το "παρασκήνιο" της "Αχιβάδας" (έργο 1) συνδέεται με μια εκδρομή στην οποία δεν συμμετείχε ο Μ.Χατζιδάκις. Ο Νίκος Κούνδουρος του έφερε ως ενθύμιο ένα όστρακο και ο συνθέτης τού αφιέρωσε ένα έργο για πιάνο (πρελούδια και χοροί), που κυκλοφόρησε το 1954 σε δίσκο 33 στροφών. Στο πιάνο, ο Γιάννης Παπαδόπουλος. Ο "Κύκλος του C.N.S." (έργο 8) γράφτηκε το 1952 και αφιερώθηκε στον Carlo Novi Sanchez, φίλο του συνθέτη από τη Βαρκελώνη. Πρόκειται για κύκλο τραγουδιών (πιάνο και φωνή), σε στίχους του ίδιου του Μάνου Χατζιδάκι. Κυκλοφόρησε το 1959 σε δίσκο 45 στροφών (extended play). Πιάνο παίζει ο συνθέτης και τραγουδά ο Γιώργος Μούτσιος.

ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΕΧΝΗΣ:
ΟΡΝΙΘΕΣ, Ο ΚΥΚΛΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΚΙΜΩΛΙΑ
Οι "Όρνιθες" του Αριστοφάνη, σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν, είναι η πλέον διάσημη παράσταση στην ιστορία του ελληνικού θεάτρου. Αποδοκιμάστηκε άγρια στην Επίδαυρο (1959), αλλά το 1962 επέστρεψε θριαμβευτικά από το Παρίσι, με το βραβείο των Εθνών. Η μουσική του έργου, με την μετέπειτα χορογραφία της Ζουζούς Νικολούδη, έκανε το γύρο της Ευρώπης, ενώ στις Βρυξέλες παρουσιάστηκε από τον Μπεζάρ και ως όπερα-μπαλέτο. Εδώ, έχουμε την αρχική μορφή και ηχογράφηση (έργο 16), με το θίασο του Θεάτρου Τέχνης και τον Γ.Μούτσιο. Την έκδοση συμπληρώνουν τέσσερα τραγούδια που γράφτηκαν το 1956 για το έργο του Μπρεχτ "Ο Κύκλος με την Κιμωλία" (έργο 16).

ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΟΡΟΔΡΑΜΑ
ΕΞΙ ΛΑΪΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ, ΤΟ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟ ΦΙΔΙ, ΕΡΗΜΙΑ
Ένα έργο για πιάνο (μεταγραφή έξι γνωστών ρεμπέτικων τραγουδιών) και δυο σουίτες μπαλέτου περιλαμβάνει το τρίτο αυτό CD. Γράφτηκαν τη διετία 1949-1950, καθώς και το 1958, και παρουσιάστηκαν από το Ελληνικό Χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου. Στο πιάνο ο Μ.Χατζιδάκις, ενώ στο "Καταραμένο Φίδι" τραγουδά ο Γιώργος Μούτσιος.

ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ

Χατζιδάκις, Μάνος

Σύγχρονο Έντεχνο


"Πορνογραφία είναι το υποκατάστατο της ερωτικής επικοινωνίας και σε προέκταση το υποκατάστατο της κάθε ανθρώπινης επικοινωνίας. […] Το υποκατάστατο της αλήθειας[…] Πορνογραφία είναι ο χομεϊνισμός, αρρώστια του καιρού μας, η δημιουργία ενός απέραντου στρατοπέδου απελπισμένων[…] Πορνογραφία είναι ακόμα η δολοφονία του αθώου βλέμματος χιλιάδων παιδιών της οικουμένης, ο εθισμός του κόσμου μας με το τρομαχτικό, η καλοζωισμένη αναισθησία μας στου διπλανού τον πόνο…".
Αυτά έγραφε στο εισαγωγικό σημείωμα της "Πορνογραφίας" ο Μάνος Χατζιδάκις είκοσι χρόνια πριν. Λόγια που -δυστυχώς- εξακολουθούν να παραμένουν επίκαιρα. Και αυτό το καταλαβαίνει κανείς ρίχνοντας μια ματιά τόσο στις διεθνείς (προαναγγελθείσες) εξελίξεις όσο και γύρω του. Ο δίσκος περιέχει τη μουσική και τα τραγούδια από την ομώνυμη παράσταση που ανέβηκε -με μικρή επιτυχία τότε- τον Οκτώβριο του 1982, σε στίχους Νίκου Γκάτσου, Αρη Δαβαράκη και Μάνου Χατζιδάκι. Το έργο είναι γραμμένο για μικρή ορχήστρα, μεικτή χορωδία και τραγουδιστές. Σκοπός ήταν να δοθεί η αίσθηση του μουσικού θεάτρου, χωρίς ωστόσο το αποτέλεσμα να παραπέμπει σε επιθεώρηση. Αυτό που έμεινε από εκείνη την παράσταση είναι οι καταπληκτικές μουσικές του Χατζιδάκι. Ακούστε την εισαγωγή. Αφιερωμένη στον Nino Rota, παραπέμπει στη μουσική γραφή του. Παρακολουθήστε τον Σέρλοκ Χολμς να ψάχνει τη χαμένη αξιοπιστία της πολιτικής, ενώ ταυτόχρονα δονείται στον ερωτισμό της Μαίριλιν Μονρόε: τη διαχρονική αίσθηση του απόλυτου θηλυκού, που ούτε ο χρόνος μπορεί να νικήσει. Και στον αντίποδα της ψεύτικης εικόνας του απόλυτου θηλυκού, η συμβιβασμένη μοναξιά της Παναγίας των Πατησίων, και το περίεργο μείγμα ελευθερίας και υποταγής της Μπλανς Επιφανί. Μια μορφή που τόσο μοιάζει με την Ελλάδα.
Πολύ δυνατές στιγμές του δίσκου είναι το "Έλα σε Μένα", σε ποίηση Νίκου Γκάτσου και η "Μπαλάντα των Αισθήσεων και των Παραισθήσεων" (Σαν παλιό σινεμά), σε στίχους Αρη Δαβαράκη. Τραγούδια που βρίσκονται στα χείλη όλων, και που μέσα από το δίσκο έχουμε την ευκαιρία να τα απολαύσουμε στο φυσικό τους χώρο. Τέλος, στις "Τρεις Ρόζες ή το Τέλος του Ονείρου" (στίχοι του Μάνου Χατζιδάκι) παρατίθεται ένας γοητευτικός διάλογος ανάμεσα σε ένα (σκεπτόμενο) νέο και σε τρεις γυναικείες μορφές: τη Ρόζα Λούξενμπουργκ, τη Ρόζα Εσκενάζυ και τη Ρόζα Μπλου. Μια εναγώνια αναζήτηση μέσα από τρεις διαφορετικές γυναικείες εκφάνσεις.

ΑΘΑΝΑΣΙΑ
Χατζιδάκις, Μάνος

Σύγχρονο Έντεχνο


Η "Αθανασία" πραγματεύεται ένα θέμα τόσο παλιό όσο και ο άνθρωπος: Την ιδέα του θανάτου, "που οδηγεί τον αληθινά ελεύθερο άνθρωπο στο να αντιληφθεί βαθιά μέσα του ότι η ύπαρξή του έχει ημερομηνία λήξεως. Ο άνθρωπος οφείλει να συμφιλιωθεί με την ιδέα αυτή και όχι να αγκιστρώνεται από τη ζωή σε σημείο που να μη θέλει να φύγει, πράγμα που όλες οι θρησκείες εκμεταλλεύονται υποσχόμενες μελλοντική και ατέλειωτη ζωή".
Αυτά σημείωνε στον πρόλογό του ο Μάνος Χατζιδάκις το 1975. Πρόκειται για έναν κύκλο τραγουδιών για δύο φωνές και ορχήστρα, σε στίχους Νίκου Γκάτσου. Τραγουδούν ο Μανώλης Μητσιάς και η Δήμητρα Γαλάνη. Τα δώδεκα τραγούδια του κύκλου εμπνέονται από το ιδιαίτερο αυτό πλέξιμο ζωής και θανάτου. Μια σχέση εξάρτησης και αλληλεπίδρασης, που τόσο έχει τραγουδηθεί σε όλες τις εποχές. Αφουγκραστείτε την ιστορία του "Γιάννη του Φονιά", το "Κοίτα με στα Μάτια", τον "Παντελή", το "Μεθυσμένο Καράβι", το "Οι Μέρες είναι Πονηρές", τον "Τσάμικο".
Αποτολμώντας μια προσωπική τοποθέτηση, θεωρούμε ότι όλη η θεματική ενότητα στην οποία κινείται η "Αθανασία", συμπυκνώνεται στο ομώνυμο τραγούδι. (Τι ζητάς Αθανασία στο μπαλκόνι μου μπροστά...). Μια πολύ υψηλή στιγμή της συνεργασίας του Μάνου Χατζιδάκι με τον Νίκο Γκάτσο.

Μάνος Χατζιδάκις 2000 Μ.Χ.

Χατζιδάκις, Μάνος

Σύγχρονο Έντεχνο


"Το τραγούδι είναι έργο, συμπυκνωμένο σε δυο - τρεις φράσεις μουσικές και με μια απόλυτη αξία των λεπτομερειών που το συνθέτουν. [...] Όλα αυτά σημαίνουν πως εκείνος που γράφει ένα τραγούδι, πρέπει να ψάχνει επίμονα να βρει την κάθε λεπτομέρεια που θα συνθέσει το τραγούδι του, αφού έχει ξεκαθαρίσει μέσα του 'κείνο που θέλει να πει με αυτό...". Αυτά, μεταξύ άλλων, έγραφε ο Μάνος Χατζιδάκις από τη Νέα Υόρκη στον, τότε, σπουδαστή Νίκο Κυπουργό, σκιαγραφώντας έτσι μερικές από τις αρετές του καλού τραγουδιού και του εμπνευσμένου συνθέτη: αρχές που τις ακολούθησε χωρίς παρέκκλιση σε όλα τα έργα του, δίνοντάς μας μαθήματα καλλιτεχνικής αυτοσυνέπειας... Στο δίσκο αυτό έχουμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε και ένα άλλο πρόσωπο της πολύπλευρης προσωπικότητας του Μάνου Χατζιδάκι, αυτό του ερμηνευτή. Είναι λίγες οι ηχογραφήσεις στις οποίες ο συνθέτης επέλεξε να τραγουδήσει ο ίδιος τα έργα του. Αυτό γινόταν συνήθως, για να δώσει "κατευθυντήριες" γραμμές στους τραγουδιστές, ενώ σπάνιες είναι οι περιπτώσεις που επέλεγε να τα αποδώσει ο ίδιος. Όπως και να έχει, οι ερμηνείες αυτές φωτίζουν "εκ των έσω" το έργο του Χατζιδάκι, καθώς αποτελούν τεκμήρια του μουσικού του ήθους. Αυτό που κάνει ακόμη πιο πολύτιμο το δίσκο είναι ότι τα περισσότερα από τα δεκαπέντε τραγούδια που περιλαμβάνονται είναι ανέκδοτα. Έτσι, μπορούμε πρώτη φορά να ακούσουμε τέσσερα τραγούδια από τον "Κοινό Βίο" (σε ποίηση Γιώργου Χρονά), "Τα ζάρια" (σε στίχους Αγαθής Δημητρούκα) από το (ημιτελές) έργο "Παίδες επί Κολωνώ", το "Μούσα", ανέκδοτο τραγούδι από τους "Όρνιθες" και πολλά άλλα. Όλα αυτά μαζί με κάποια άλλα που έχουν κυκλοφορήσει και αγαπηθεί, όπως το "Ήρθε βοριάς - ήρθε νοτιάς" και τον "Ηθοποιό" από την "Οδό Ονείρων", σε μια διαφορετική αλλά εξίσου συγκλονιστική ερμηνεία με τη θρυλική φωνή του Δημήτρη Χορν!... Είναι η πρώτη φορά που εκδίδεται ένας δίσκος αφιερωμένος αποκλειστικά στον ερμηνευτή Χατζιδάκι, ρίχνοντας φως και σε αυτή του την πλευρά. Ταυτόχρονα, έρχονται στην επιφάνεια κάποια άγνωστα έργα του, που χάρη στην προνοητικότητα του συνθέτη ή και στην τύχη αποτυπώθηκαν σε μαγνητοταινίες. Η έκδοση είναι εξαιρετικά καλαίσθητη. Στο μικρό βιβλίο, πέρα από τους στίχους, βρίσκουμε σύντομα σημειώματα για τα τραγούδια και το συνθέτη, καθώς και ιστορικές φωτογραφίες.

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

Χατζιδάκις, Μάνος

Σύγχρονο Έντεχνο


Έχουν περάσει σαράντα σχεδόν χρόνια από την πρώτη κυκλοφορία της "Μυθολογίας" (1965), ενός ακόμη από τους καρπούς της γόνιμης και εμπνευσμένης συνεργασίας του Μάνου Χατζιδάκι με τον Νίκο Γκάτσο, στον οποίο η μαγεία του μύθου συναντά τη γοητεία της μουσικής. Η "Μυθολογία" αποτελείται από δώδεκα τραγούδια, βασισμένα σε ισάριθμα ποιήματα-μύθους του Νίκου Γκάτσου: Μύθοι "με κοπέλες που 'χαναν τα κλειδιά από τη Θήβα, με Ιρλανδούς και Ιουδαίους που 'ψαχναν στην έρημο για γάμους και χαρά, μ' ευαίσθητους ληστές στην τελευταία τους στιγμή, μ' ένα παιδί που σφάζει φίλους κι αδελφούς, γιατί ποτέ κανείς δεν του 'δωσε την σημασία την πρέπουσα…". Όλα αυτά ντυμένα με τη γνώριμη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, που συμπλέει με το λόγο, σκιαγραφώντας και αναδεικνύοντας τη μαγεία του. Τα τραγούδια ερμηνεύει ο Γιώργος Ρωμανός, έφηβος τότε, μέλος της παιδικής χορωδίας των ανακτόρων. Η φωνή του, παρ' ότι έχει τεχνικές ατέλειες, δίνει στην ερμηνεία του αμεσότητα και αισθαντικότητα. Σήμερα, αρκετά χρόνια μετά, έχουμε την ευκαιρία να ξανακούσουμε τους δώδεκα αυτούς μύθους χάρη στην επιμελημένη επανέκδοσή τους σε CD. Ο ήχος έχει περάσει από ψηφιακή επεξεργασία, ενώ στο βιβλιαράκι περιλαμβάνονται οι στίχοι, βιογραφικά σημειώματα και φωτογραφικό υλικό της εποχής.

Ο πολίτης Χατζιδάκις...

Ποια ήταν η πολιτική ταυτότητα του Μάνου Χατζιδάκι; Ο ίδιος φρόντισε από την αρχή να εξηγηθεί. Ήταν, λοιπόν, μοιραίο, από την ίδια στιγμή να παρεξηγηθεί. Πώς να μην υποψιαστεί η ελληνική κοινωνία των επιπόλαιων και επικίνδυνων πολώσεων κάποιον που αποδίδει τα της Δεξιάς τη Δεξιά και τα της Αριστεράς τη Αριστερά; Πώς να εκτιμήσει εκείνον που δέχεται δημόσιες θέσεις αλλά τις απαρνείται, μόλις δεν αντέχουν πια τη φαντασία και το θάρρος του; Πώς να κατανοήσει κάποιον που έχει φίλο τον ανώτατο άρχοντα και υπερασπίζεται τους τολμητίες των μειονοτήτων; Κυρίως, όμως, πώς να ανεχθεί εκείνον που διακρίνει καθαρά τον μυστικό της ρου, που ξέρει δίκαια να την ψυχογραφεί, χωρίς να παρασύρεται από τις πρόσκαιρες γιορτές, ούτε καν από τα δράματά της.

Όχι, βέβαια, ότι ο Χατζιδάκις δεν συμπάσχει. Κι αυτό, μαζί με την οξυδέρκειά του, αναγνώρισε ένα άλλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας, που εκτίμησε την πολιτική του κρίση, ακόμα κι όταν διαφώνησε μ' αυτή. Μοιράζεται, άλλωστε, μαζί του, τα αναπάντητα ερωτήματα που, 19χρονος μόλις, καταγράφει με αγωνία στο ημερολόγιό του. Ήταν Δεκέμβρης του 1944: Αδερφοσύνη, αισθήματα, συνθήματα, αντιδράσεις: πάμφθηνα εμπορεύματα χυμένα στα πεζοδρόμια, μαζί μ' αληθινό αίμα αληθινά κορμιά νεανικά, αληθινά στόματα ανθρώπων που κραυγάζουν (...) Οι Ιερείς κι από τις δυο μεριές, μονοπωλούσαν τον Χριστό κι εξασφάλιζαν την συνδρομή του, οι μεν για το έθνος και οι άλλοι για τον Λαό (...). Με ποιους αλήθεια είν' ο Χριστός; -Με σένα, ακούω μια φωνή πλάι να με χαϊδεύει. Είμαι πάντα μ' αυτούς που ερωτούν.
Μόλις τον επόμενο χρόνο, νεαρός ΕΠΟΝίτης ακολουθεί το νεανικό κλιμάκιο των Ενωμένων Καλλιτεχνών ως ακορντεονίστας αλλά και συνθέτης της μουσικής τους Θάψτε τους Νεκρούς του Ίρβινγκ Σο. Μετά την πρώτη παράσταση στη Λάρισα, Αλφαμίτες -η τότε στρατιωτική αστυνομία- ρίχνονται στους ηθοποιούς και τους ξυλοκοπούν- μαζί και τον Χατζιδάκι.

Ένας άλλος ασφαλίτης του κόβει το δρόμο λίγο αργότερα στην Αθήνα. Το σοκ είναι μεγαλύτερο, καθώς ο 20χρονος Μάνος αναγνωρίζει στο πρόσωπό του έναν παλιό ΕΛΑΣίτη, που άλλοτε παινευόταν για τα κατορθώματά του: πόσους σκότωναν και πώς τους σκότωναν (...) Τώρα τον έβλεπα μπροστά μου. Αστυφύλακα στην Ασφάλεια, να ζητάει ταυτότητα ειρωνικά, χωρίς βέβαια να μ' αναγνωρίσει (...) Άρχισα να βλέπω πως η Πατρίδα μου δεν είναι τόσο τίμια και καθαρή και αποφάσισα να έχω τα μάτια μου ανοιχτά.
Και να τι είδε: Μετά τον πόλεμο η παραδοσιακή Δεξιά με το πρόσχημα του ‹κινδύνου› από ένα αμετανόητο 11% της Αριστεράς, χάρισε στον τόπο άγρια τρομοκρατία υπηρετώντας τα συμφέροντα μιας ύποπτης ντόπιας νομενκλατούρας, κυρίως βασιζόμενη στον δοσιλογισμό, στην προδοσία και στην μικροαστική ηθική των απερχομένων.

Έτσι, στ' όνομα μιας ειδεχθούς εθνικοφροσύνης γνώρισε ο τόπος την πιο ξέφρενη επιβίωση των άρρωστων φασιστικών στοιχείων, που αντί να υποστούνε τιμωρία, ανακάλυψαν τους εαυτούς τους ‹εν δυνάμει›, σχηματίζοντας μάλιστα και τα πρώτα έμβρυα της δικτατορίας και της ιωαννιδικής τρομοκρατίας του '67.
Η πολιτική τρομοκρατία είχε και την αισθητική της έκφραση: Η χώρα ήταν κατεστραμμένη (...) και το επίσημο ελληνικό κράτος εκείνου του καιρού χτυπούσε κάθε τόσο ένα τεράστιο γκονγκ από το ραδιόφωνο για να μας θυμίζει, με βροντερή φωνή, πως είμαστε τριών χιλιάδων χρόνων γέροι, λες κι ήταν φάρμακο ή συνταγή για ανοικοδόμηση. Ο Χατζιδάκις ήταν από τούς πρώτους που αντέδρασαν: Έτσι λοιπόν γεννήθηκε η ανάγκη για ό,τι μικρό, αληθινό και ταπεινό: αντίδραση υγιής, των φωτισμένων, στον φανφαρονισμό και στον επίσημο προγονόπληκτο σκοταδισμό.

Η παρηγοριά ήρθε από ανέλπιστη, μα τότε δροσερή πηγή: Χωρίς τον μπαγλαμά και το ασηχτήρ του μπουζουκιού, χωρίς τον χασικλίδικο καημό της μάγισσας και τον χορό μιας αλεξανδριανής φελάχας, θα 'χαμε γίνει πρόβατα έτοιμα για σφαγή, στ' όνομα του Πατρός, παντός υιού και κάθε μορφής έθνους.
«Έτσι», θυμόταν αργότερα ο Κώστας Ταχτσής, «κινήσαμε, όλοι μαζί, με πρώτο και καλύτερο τον Μάνο Χατζιδάκι, αψηφώντας τα χάχανα και τις αποδοκιμασίες των αστών και των ενεργουμένων τους, για τη δημιουργία μιας νέας, γνήσια ελληνικής αισθητικής, που αυτή τη φορά, λέγαμε, θ' απλωνόταν -χάρη στην ‹πτητικότητα› της μουσικής- σ' ολόκληρο το γεωγραφικό και κοινωνικό χώρο τής Ελλάδας, και ποιος ξέρει, ίσως ακόμα παραέξω».
Ώστε, λοιπόν, η αποκατάσταση του Ρεμπέτικου με την περίφημη διάλεξη του 1949 στο Θέατρο Τέχνης είχε εξίσου αισθητικά και πολιτικά κριτήρια. Η ίδια η γέννηση του σύγχρονου ελληνικού τραγουδιού, στην οποία οδήγησε η νομιμοποίηση του λαϊκού, ήταν παράλληλα και μια πολιτική πράξη! Μη σκεφθείτε, όμως, ότι ο Χατζιδάκις θα μας επέτρεπε να καμαρώσουμε πολύ για ένα κατόρθωμα δικό του: ...Από κει και πέρα, όταν το ρεμπέτικο έγινε τόσο αφόρητα νόμιμο, όσο και το Κομμουνιστικό Κόμμα στις μέρες μας, αποκηρύσσω μετά βδελυγμίας τη σχέση μου μ' αυτό. Αλλά έχουμε καιρό, πριν φτάσουμε εκεί...

ΕΚΤΟΣ ΧΟΥΝΤΑΣ ΚΑΙ ΓΡΑΦΙΚΟΤΗΤΑΣ
Τι ήταν αυτό που εμπόδισε την φυσική πορεία της αληθινής λαϊκότητας στη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία; Ο Χατζιδάκις δεν έχει αμφιβολίες:
Ήταν ανάγκη να βρούμε το ταπεινό, το ασήμαντο, το σημερινό από το οποίο θα πιανόμασταν και θα συμφιλιωνόμασταν με τη μικρότητά μας. Πριν, όμως, αυτό γίνει ουσία πνευματική, ήρθε ο τουρισμός.
Και άρχισε η βιομηχανοποίηση της γραφικότητας.

Να, λοιπόν, που υπάρχει κι ένας δεύτερος λόγος που θα προτιμούσε να μην είχε γίνει διάσημος με το Ποτέ την Κυριακή, και είναι κι εδώ πολιτικός: δεν ήταν μόνο ότι το Όσκαρ τον ταύτιζε με ένα μουσικό ύφος που θεωρούσε υποδεέστερο. Αλλά και ότι επιβεβαίωνε την τουριστική εικόνα της χώρας, που ο ίδιος θεωρούσε κατώτερη της βαθύτερης ουσίας της.
Δεν αρνιόταν, μάλιστα, μέρος της ευθύνης:
Η επιτυχία των Έξι λαϊκών ζωγραφιών ξύπνησε τους εμπόρους, τα ελαφρά θέατρα, τους μικροπρεπείς μουσικούς, τη βαθμιαία αναπτυσσόμενη τουριστική επιδίωξη, το εύκολο ‹Ελληνικόν μένος› των διεθνών μας προσωπικοτήτων, ώσπου ήρθε η ταινία Ποτέ την Κυριακή και στάθηκε η χαριστική βολή σ' αυτό που υπήρξε κάποτε το λαϊκό τραγούδι.
Ο ίδιος δε δίστασε να πουλήσει τα δικαιώματα των Παιδιών τού Πειραιά. Επωφελήθηκε μόνο της αναπάντεχης φήμης του, για να αφεθεί σ' έναν ποιητικό διεθνισμό, για να θεμελιώσει μέσα του τον πιο δημιουργικό κοσμοπολιτισμό.

Η χούντα τον βρήκε να ανεβάζει με την Μελίνα Μερκούρη και τον Ζυλ Ντασέν το Illya Darling στη Νέα Υόρκη. Δεν εκμεταλλεύτηκε τη «σύμπτωση», αντιθέτως δε δίσταζε να μας προσγειώνει με κάθε ευκαιρία:
Έμεινα κι έζησα εκεί κάπου έξι χρόνια, τα χρόνια της δικτατορίας, για λόγους καθαρά εφοριακούς- ανεκαλύφθη πως χρωστούσα τρεισήμισι περίπου εκατομμύρια στο δημόσιο. Όταν εξόφλησα το χρέος μου επέστρεψα περίπου το '72, παραδέχεται αυτοβιογραφούμενος.
Όμως, αλλού δεν παριστάνει τον τόσο κυνικό:
Ήμουν οδοιπόρος του κόσμου όλου, από την Καλιφόρνια ως τη Ρώμη, εξόριστος για χρέη εφοριακά, μα και μ' ασίγαστο το πάθος για πρόσωπα καινούρια, άλλων γλωσσών και καταγωγών. Οι λεπτομέρειες, βλέπετε, είναι πολύ πιο ποιητικές απ' τους καιρούς που τότε ζούσαμε, σαν χουντοχτυπημένοι.
Καλύτερα τα εξηγεί στο φίλο του Δημήτρη Βερνίκο, σε επιστολή του τον Απρίλιο του 1968 από τη Νέα Υόρκη:

Και τώρα το θέμα ‹'Ελλάς›. Ούτε φοβάμαι τον τόπο μου ούτε την κυβέρνησή του κι ούτε έχω πάρει τη θέση του εξόριστου. Γνωρίζω καλά πως και ο Καραμανλής να 'τανε στην Ελλάδα κυβερνήτης, εγώ θα 'μουν εδώ που βρίσκομαι. Θέλω να καταλάβεις: Δεν μπορεί να υπάρχει συνέχειά μου στην Αθήνα (...) Καιρός πια να ‹παντρέψω› την ελληνική μου ουσία με το παγκόσμιο σήμερα, όπως ακριβώς υπάρχει στις μέρες μας και όχι να επαναλαμβάνω τα ‹γραφικά› στοιχεία της ‹μεγαλοφυίας› μου (...) Δεν ζω την Αμερική τυχοδιωκτικά ή τουριστικά. Την ζω σαν Έλληνας με παράδοση όσο χιούμορ κι αν έχει στο μεταξύ αποκτήσει η φράση αυτή.
Ωστόσο, αυτή του η στάση δε θα διαρκέσει για πολύ. Δύο χρόνια μετά, τον Απρίλιο του 1970, οι επιστολές του έχουν ύφος τελείως διαφορετικό:
Η απόφασή μου είναι να μην ξαναπατήσω στην Ελλάδα όσο θα υπάρχουν αυτοί οι αλήτες που κυβερνάνε σήμερα, ανακοινώνει στον Μίνω Αργυράκη. Κάθε μέρα κι αποκαλύπτεται μια πιο εφιαλτική πραγματικότητα, που οι ‹κύριοι› αυτοί ανεξέλεγκτα επιβάλλουν.

Οι δίκες, οι ποινές που επιβάλλουν, τα γεγονότα της Κύπρου, η βαθιά ανηθικότητά τους, μ' έχουν κάμει βαθιά απελπισμένο για το παρόν και το μέλλον της χώρας μας....Θα ησυχάσω μόνο σαν τους δω κρεμασμένους στο Σύνταγμα, τους σημερινούς παράγοντες και κυβερνήτες, διαβάζουμε σε επίσης ανέκδοτη επιστολή, προς τον Αλέξανδρο Λυκουρέζο. Όχι μόνον τους Παπαδόπουλο και Σία, αλλά και όλα τα ανώνυμα ζωύφια που χρόνια τώρα και μ' όλες τις καταστάσεις, κυβερνάν πραγματικά την χώρα. Γι' αυτό και δεν υποστηρίζω θνησιγενείς αλλαγές. Γι' αυτό και υπήρξα εναντίον κάθε ‹προοδευτικής› κινήσεως. Το κράτος δεν λειτουργούσε με προοδευτικές κυβερνήσεις. Γιατί είναι φτιαγμένο από χωροφύλακες. Με τον Παπαδόπουλο βρήκε την ταυτότητά του. Να μια ευκαιρία να ξεριζωθεί. Η Μόνη. Η Μελίνα Μερκούρη, που αντέδρασε μαχητικά στη δικτατορία, δεν του συγχώρησε τη «στάση» του. Κι αυτό, θυμόταν ο ίδιος, μας έφερε για ένα διάστημα σε μεγάλη και οξύτατη αντίθεση, αλλά στο Παρίσι το 1970 η Μελίνα έδωσε τόπο στην οργή (...) και συμφιλιωθήκαμε μ' ένα θαυμάσιο δείπνο στο εκεί σπίτι της.

Ο Χατζιδάκις επέστρεψε στην Ελλάδα δυο χρόνια μετά, πριν πέσει η δικτατορία τελικά. Μέλος της κριτικής επιτροπής του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, συνέβαλε με άλλες ελεύθερες φωνές, ώστε να προβληθούν ανενόχλητες οι Μέρες του '36 του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Το 1972, η μελωδία της Τρίτης Διεθνούς ακούστηκε σε μια αίθουσα κατάμεστη από χωροφύλακες.
Τον ίδιο χρόνο, όμως, οι φίλοι του σοκάρονται βλέποντάς τον σε φωτογραφίες με τον Μακαρέζο. Πώς «παγιδεύτηκε» σ' αυτή την απογοητευτική χειραψία με τον χουντικό υπουργό; Η Μαρία Φαραντούρη, που εκείνο τον καιρό ζούσε αυτοεξόριστη στην Φλωρεντία, θυμάται ότι «ο Μάνος πήγε στην υπηρεσία αυτή για τη φορολογική του εκκρεμότητα, αλλά και για έναν επιπλέον λόγο: ζήτησε να έρθω στην Ελλάδα για μια μέρα, για την κηδεία του πατέρα μου, χωρίς να συλληφθώ. Και πράγματι, το κατάφερε».
Και πώς παρουσιάστηκε ο Μακαρέζος; Ο ίδιος ο συνθέτης είπε αργότερα στους οικείους του, ότι βρισκόταν στο διπλανό γραφείο και υπό αυτές τις συνθήκες, όταν του ζήτησε τη φωτογραφία, δεν την αρνήθηκε. Ο Χατζιδάκις δημόσια, δεν αποκάλυψε ποτέ τον «επιπλέον λόγο» που τον ανάγκασε να φωτογραφηθεί με τον Μακαρέζο...

ΜΕ ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ

Ο,ΤΙ ΕΧΩ ΙΕΡΟ
Να περιφρονώ τις συνήθειες των πολλών, τη λογική του κράτους και την ‹ηθική› των συγγενών μου. Να αγαπώ με πάθος τους κυνηγημένους, τους ανορθόδοξους και τους αναθεωρητές.

Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΠΕΘΑΙΝΕΙ
Πάντα μ' απασχολούσε το γνωστό εμβατήριο όσες φορές τ' άκουγα. Έλεγα μέσα μου, τι άραγες εννοεί; (...) Σκέφτηκα, σαν κάτι να φωτίστηκε μέσα μου, εφόσον η Ελλάδα δεν πεθαίνει ποτέ, πάει να πει πως και ποτέ δεν θα αναστηθεί.

ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΘΝΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ
Παρελάσεις, εθνικόφρονα λογύδρια, παραστάσεις σχολικές κι άλλα παρόμοια ενισχύουν την ιδιότυπη φασιστική μας κληρονομιά. Το περίφημον ‹πας μη Έλλην βάρβαρος›.

ΕΘΝΙΚΟΙ (Α)ΚΙΝΔΥΝΟΙ
Δε νομίζω ότι κινδυνεύουμε ως Έλληνες, αλλά ως Ελληνολάτρες.

ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ
Δεν μ' αρέσει να παριστάνω τον πολύ Έλληνα. Θέλω να είμαι όσο είμαι. Καιρός είναι η έννοια Έλληνας να δώσει τη θέση της στην έννοια άνθρωπος. Και τότες πιστεύω πως θα συνδεθούμε με μια πιο βαθιά παράδοση που, κατά σύμπτωση, είναι κι αυτή γνησίως ελληνική.

ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΟΙ
Νιώθω Έλληνας αν αυτό σημαίνει Ευρωπαίος. Κι Ευρωπαίος, αν αυτό συμπεριλαμβάνει την Ελληνικότητά μου.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΩΜΕΝΗ ΕΥΡΩΠΗ
Ελπίζω για τούς επερχόμενους (ότι θα μας κυβερνήσει) μια δημογεροντία του πνεύματος κι όχι η αγία κι αποστολική οικογένεια του Πρίγκηπος Φρανκενστάϊν.

ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΜΑΣ ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ
Οι Τούρκοι είναι ένας λαός που δεν μ' αγγίζει ιδιαίτερα, ούτε αισθητικά, ούτε ερωτικά. Βέβαια τους προτιμώ σαν εχθρούς παρά σαν φίλους. Ως φίλοι μου δημιουργούν αμηχανία. Ως εχθρούς τους έχω συνηθίσει. Η ΚΥΡΙΑ ΕΞΟΥΣΙΑ
Όλες οι επαναστάσεις καταλήγουν στην κατάκτηση της ανεγκέφαλης Κυρίας. Της Εξουσίας. Αυτή η κατάκτηση, ως γνωστόν, δημιουργεί Δίκαιον, μακράν των ονειρικών στόχων μιας επανάστασης. Οι άνθρωποι που προκύπτουν από μία επανάσταση, περιέχουν τα ίδια συστατικά με τους αποχωρήσαντες ή τους ηττηθέντες (...). Χρειάζεται ισχυρή παιδεία για ν' ανθέξει κανείς στην έννοια της Εξουσίας και της επιτυχίας.
Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ
Ο μόνος Έλληνας πολιτικός που μου χάρισε αυτοπεποίθηση και άνεση ως προς την ελληνική καταγωγή μου. Δεν άφησε ούτε απογόνους ούτε επιγόνους. Τον θεωρώ βαθιά φίλο μου. Μου δίδαξε την τεχνική της περηφάνιας.

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ...
...Δέχεται μόνον ότι το υπηρετεί και το κολακεύει. Υπήρξε πάντοτε αντιπνευματικό και εξακολουθεί να είναι. ΓΙΑ ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Δεν έχουμε πολιτισμό και η απόδειξη είναι ότι έχουμε Υπουργείο Πολιτισμού.

ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΧΩ ΔΗΜΟΤΙΚΗ
Η σημασία της καθιέρωσής της σαν επίσημης γλώσσας του κράτους είναι τεράστια. Ο τραμπουκισμός και οι παρακρατικοί μένουν χωρίς επίσημη γλώσσα.

ΚΑΠΟΥ ΔΙΑΦΕΡΟΥΝ
Είμαι λαϊκός. Αλλά όχι λαϊκίζων.