Σχεδόν καθημερινά, βομβαρδιζόμαστε από τα ΜΜΕ με ειδήσεις για χιλιάδες ανθρώπινες τραγωδίες από πολλά σημεία του πλανήτη. Πόσες από αυτές, αλήθεια, μας αγγίζουν συναισθηματικά και τι κάνουμε για όλα αυτά; Δεν συναισθανόμαστε, όμως, όλους όσους υποφέρουν, και για αυτό υπάρχει εξήγηση.

Η ενσυναίσθηση είναι μια πολύ βασική ανθρώπινη ικανότητα. Όταν μοιραζόμαστε τον πόνο των άλλων, θέλουμε, ταυτόχρονα, να πάψει να υπάρχει αυτός ο πόνος. Για το λόγο αυτό, δεν είναι καθόλου παράξενο το ότι τραγωδίες όπως, για παράδειγμα, το δράμα εκατομμυρίων προσφύγων, που προσπαθούν με κάθε μέσο να σωθούν από τη φρίκη του πολέμου και της δυστυχίας, ενεργοποίησαν το ενδιαφέρον εκατομμυρίων ανθρώπων με διάθεση να βοηθήσουν με κάθε τρόπο.

Η ενσυναίσθηση, όμως, είναι σαν ένα πολύ ευαίσθητο λουλούδι που εύκολα μπορεί να συνθλιβεί, κάτω από το βάρος άλλου είδους ψυχολογικών δυνάμεων που, στη χειρότερη περίπτωση, αντί για χείρα βοηθείας προς τους κατατρεγμένους, μπορεί να οδηγήσει στο να αντιμετωπισθούν με υπέρμετρη εχθρότητα και δολοφονικές ενέργειες, όπως π.χ. η πυρπόληση κτιρίων που ζούσαν πρόσφυγες/μετανάστες, με αποτέλεσμα το θάνατο δεκάδων από αυτούς κ.ά. Ας έχουμε, όμως, υπόψη το εξής: η εχθρική ρητορική ενάντια σε διάφορες μειονότητες ή «ξένους» δεν έχει να κάνει τόσο με την ύπαρξη ή την απουσία ενσυναίσθησης, αλλά με ένα άλλο ανθρώπινο χαρακτηριστικό, αυτό της προστασίας της ομάδας που ανήκουμε…

Η ταύτισή μας με μία συγκεκριμένη ομάδα είναι κάτι πολύ φυσικό και μας έχει βοηθήσει εξελικτικά, ως είδος, να επιβιώσουμε, συνεργαζόμενοι και συσπειρούμενοι απέναντι σε κάθε εξωτερική απειλή. Σήμερα, όμως, η τάση αυτή αποτελεί, πλέον, πολύ μεγάλο κοινωνικό πρόβλημα, τις συνέπειες του οποίου βιώσαμε και συνεχίζουμε να βιώνουμε με τραγικό τρόπο (π.χ. οι φρικαλεότητες της άλλοτε «Χρυσής» Αυγής έναντι κάθε «διαφορετικού» ντόπιου (Φύσσας, άτομα με διαφορετικάπολιτικά πιστεύω κ.ά.) ή «εισαγόμενου» εχθρού (μετανάστες, πρόσφυγες κ.τ.λ.). Στη γειτονική μας πρώην Γιουγκοσλαβία, όταν ξέσπασε ο εμφύλιος, οι μέχρι πρότινος πολύ αγαπημένοι γείτονες μετατράπηκαν, από τη μια στιγμή στην άλλη και εξαιτίας της τότε πολεμικής ρητορικής, σε εχθρούς, οι οποίοι σφαγιάζονταν, βιάζονταν, βασανίζονταν κ.τ.λ. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το μίσος που αναπτύσσεται μεταξύ οπαδών αντιπάλων ποδοσφαιρικών ομάδων. Οπαδοί της αντίπαλης ομάδας μπορεί να χτυπηθούν, ακόμα και να θανατωθούν, ελαφρά τη καρδία. Μπορεί, ακόμα, και ως παρατηρητές τέτοιων συμπεριφορών, όχι απλά να μη νιώσουμε συμπόνια, αλλά να βιώσουμε ακόμα και ευχαρίστηση από την κακοποίηση των «αντιπάλων»…

Έχει αποδειχθεί πως, από τη στιγμή που θα δημιουργηθούν «αντίπαλες» ομάδες, πάρα πολύ δύσκολα μπορούν οι οποιεσδήποτε παρεμβάσεις να αλλάξουν το ήδη υπάρχον εχθρικό κλίμα. Σε περίπτωση πολέμου, όπως ήδη προαναφέρθηκε, ο αντίπαλος αποφλοιώνεται από κάθε του ανθρώπινη ιδιότητα και μετατρέπεται σε «πράγμα» που το μεταχειριζόμαστε κατά το δοκούν την κάθε στιγμή. Έχει, επίσης, αποδειχθεί πως η συνεχής έκθεση σε καταστάσεις βίας και σκοτωμών (πραγματικών ή εικονικών)μειώνει αισθητά την ικανότητά μας να συναισθανθούμε τον πόνο άλλων. Αυτό μας προϊδεάζει για τις τραγικές συνέπειες που μπορεί να έχουν, και έχουν, τα χιλιάδες διαδικτυακά «παιχνίδια» ή/και οι ταινίες που εθίζουν τους χρήστες στην άσκηση βίας και στην αφαίρεση ανθρώπινων ζωών…

Η ενσυναίσθηση συμπεριλαμβάνει πολλές ικανότητες ταυτόχρονα. Ένα πιο «πρωτόγονο» μέρος της είναι η αντιγραφή των συναισθημάτων των άλλων, όπως π.χ. όταν ένα βρέφος αρχίζει να κλαίει, ακούγοντας ένα άλλο βρέφος που κλαίει, χωρίς ακόμα να έχει την παραμικρή συνείδηση του τι σημαίνει λύπη, πόνος, κ.τ.λ.  Είναι ένα έμφυτο ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Αυτό δείχνει, ως ένα βαθμό, πως δεν αρκεί να νιώθουμε το ίδιο συναίσθημα με κάποιον για να τον συναισθανθούμε. Συναισθανόμαστε κάποιον, όταν μπορούμε να δείξουμε κατανόηση για την οπτική ή την κατάσταση κάποιου και όταν το συναίσθημά μας δεν προσλαμβάνει έναν προσωπικό χαρακτήρα, αλλά συν-αισθανόμαστε κάποιον (αισθανόμαστε μαζί του).

Η ενσυναίσθηση θα πρέπει, επίσης, να διαχωριστεί από το πιο σοφιστικέ της ξαδελφάκι, τη συμπόνια, που σημαίνει πως νιώθουμε κάτι για κάποιον (έγνοια, τρυφερότητα, συμπάθεια), χωρίς όμως να μοιραζόμαστε το δικό του συναίσθημα.

Ο όρος «ενσυναίσθηση» σημαίνει, γενικά, την ικανότητα να νιώθουμε τα συναισθήματα άλλων ανθρώπων και, ταυτόχρονα, να μπορούμε να φανταστούμε τι μπορεί να σκέφτεται και να νιώθει κάποιος άλλος, σε μια συγκεκριμένη κατάσταση.

Υπάρχουν δύο μορφές ενσυναίσθησης: η συναισθηματική και η γνωστική. Η συναισθηματική ενσυναίσθηση είναι τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις μας, ως απάντηση  στα συναισθήματα άλλων. Για παράδειγμα, να νιώθουμε λύπη, βλέποντας κάποιον να υποφέρει ή να πενθεί. Η γνωστική ενσυναίσθηση αφορά στην ικανότητά μας να μπορούμε να δούμε τα πράγματα από την οπτική κάποιου άλλου. Αυτό σημαίνει πως έχουμε την ικανότητα να εντοπίσουμε και να κατανοήσουμε πως μπορεί να νιώθει κάποιος άλλος και γιατί. Μπορούμε, επίσης, να καταλάβουμε τις προθέσεις των άλλων και το τι μπορεί να χρειάζονται.

Η ικανότητα ενσυναίσθησης δεν σημαίνει απαραίτητα πως θέλουμε να βοηθήσουμε τον οποιοδήποτε, αλλά αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορούμε να νιώσουμε συμπόνια και διάθεση για να βοηθήσουμε.

Έχει αποδειχθεί πως τα άτομα με ενσυναίσθηση έχουν μεγαλύτερη τάση να βοηθούν ανθρώπους που χρειάζονται βοήθεια, ακόμα και όταν αυτό δεν συμβαδίζει με τις δικές τους ανάγκες. Εκτός αυτού, η ενσυναίσθηση είναι «κολλητική». Όταν μία ομάδα έχει ως αξία την ενσυναίσθηση, αυτό επηρεάζει, εκτός από τα μέλη της, και άλλους ώστε να δείχνουν και αυτοί αλτρουισμό και διάθεση να βοηθήσουν όσους χρειάζονται κάποια βοήθεια.

Τα άτομα με ενσυναίσθηση μπορούν να μπουν ευκολότερα στη θέση άλλων ανθρώπων, να δουν και να βιώσουν τα πράγματα από τη δική τους οπτική. Το ίδιο ισχύει και όταν πρόκειται για άτομα άλλης εθνικότητας, θρησκείας, χρώματος δέρματος κ.τ.λ. Έχει αποδειχθεί, λοιπόν, πως η ενσυναίσθηση μειώνει δραματικά τις προκαταλήψεις και το ρατσισμό. Αυτός είναι και ο λόγος που άτομα ή ομάδες με ρατσιστικές ιδέες και προκαταλήψεις για οτιδήποτε διαφορετικό από την ομάδα στην οποία ανήκουν είναι ανελέητα απέναντι σε κάθε είδους διαφορετικότητα και σε οτιδήποτε αποκλίνει από τις προσωπικές τους αντιλήψεις και νόρμες.

Οι διαπροσωπικές μας σχέσεις (φιλικές, ερωτικές, συγγενικές, συναδελφικές κ.ά.) χρειάζονται φροντίδα για να λειτουργήσουν ομαλά και να μπορέσουν να εξελιχθούν. Η ικανότητα ενσυναίσθησης αποτελεί τον καταλύτη που διευκολύνει την εξέλιξη προς αυτή την κατεύθυνση. Χωρίς ενσυναίσθηση δεν είναι δυνατόν να διευθετηθούν, για παράδειγμα, οι εντάσεις ή συγκρούσεις που,  αναπόφευκτα, κάποια στιγμή θα προκύψουν σε κάθε σχέση.

Έχει αποδειχθεί, επίσης, πως τα άτομα που ασκούν συστηματικά διαφόρων μορφών βία σε άλλους (bullying) διαθέτουν μεν ικανότητα γνωστικής, αλλά όχι και συναισθηματικής ενσυναίσθησης. Αυτό σημαίνει πως γνωρίζουν πως νιώθει το εκάστοτε θύμα τους αλλά η απουσία συναισθηματικής ενσυναίσθησης αφήνει ορθάνοιχτο το δρόμο προς τη λεηλάτηση των θυμάτων τους, δίχως τον παραμικρό οίκτο…

Η ενσυναίσθηση είναι κάτι διαφορετικό από τη συμπάθεια. Ένα παράδειγμα συμπάθειας είναι όταν κάποιος στον άμεσο περίγυρό μας δείχνει να είναι πολύ λυπημένος και νιώθουμε να κυριεύει κι εμάς τους ίδιους ένα αίσθημα λύπης. Καθόμαστε δίπλα του, αισθανόμαστε συγκλονισμένοι και ίσως αρχίσουμε να κλαίμε κι εμείς μαζί με το άτομο αυτό. Αυτό ίσως ανακουφίσει πρόσκαιρα και τους δύο, αλλά, κατά πάσα πιθανότητα, το πρόβλημα του ατόμου εξακολουθεί να υφίσταται.

Ένα παράδειγμα ενσυναίσθησης είναι: κάποιο άτομο δίπλα μας δείχνει πολύ λυπημένο, εμείς προσπαθούμε να μάθουμε το λόγο, επιβεβαιώνουμε πως τα όσα νιώθει εκείνη τη στιγμή το άτομο είναι καθ΄όλα εντάξει, λέγοντας, για παράδειγμα, πως κι εμείς θα νιώθαμε ανάλογα σε μια παρόμοια κατάσταση. Στη συνέχεια, θα προσπαθούσαμε να βοηθήσουμε το άτομο αυτό είτε με κάτι πρακτικό είτε ακούγοντάς το είτε παραμένοντας δίπλα του ή δίνοντάς του κάποια νέα οπτική στο πρόβλημά του, χωρίς ίχνος κριτικής, υπόδειξης ή οποιασδήποτε αποδοκιμασίας.

Εν κατακλείδι, ο Sören Kierkegaard περιγράφει την ικανότητα ενσυναίσθησης με έναν υπέροχο και περιεκτικό τρόπο: «Εάν θέλω να καταφέρω να οδηγήσω ένα άτομο προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση, θα πρέπει, προηγουμένως, να το συναντήσω εκεί που αυτό βρίσκεται και να αρχίσω ακριβώς από εκεί».