Το «ηλεκτροσόκ» του ακραίου καπιταλισμού

ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

Το νέο βιβλίο της δημοσιογράφου και συγγραφέως Naomi Klein χαρακτηρίστηκε βόμβα στα πόδια του Αγάλματος της Ελευθερίας αφού απειλεί να τινάξει στον αέρα το δόγμα του νεοφιλελευθερισμού που έχει φωλιάσει εκεί. Βέβαια κάποιοι έσπευσαν να την απαξιώσουν μέσα από άρθρα στον Τύπο και στο Internet ως «συνωμοσιολόγο», άσχετη με την οικονομία και την πολιτική, εμφανώς ανεδαφική. Η ουσία όμως παραμένει: πολλοί άρχισαν να σκέφτονται μήπως έχει δίκιο. Η πρώτη συνέντευξη Τύπου για το βιβλίο δόθηκε στο Μόντρεαλ, στις 4 Σεπτεμβρίου 2007, και η 37χρονη συγγραφέας δεν έδειξε να ανησυχεί καθόλου. Με επτά ερευνητές και τέσσερις δικηγόρους (έναν Καναδό, δύο Βρετανούς και έναν Αμερικανό) να καλύπτουν τα νώτα της, είχε προεξοφλήσει τις αντιδράσεις: «Για κάθε πιθανώς δυσφημιστική πληροφορία που θα παρέθετα, έπρεπε να διαθέτω το αντίστοιχο ντοκουμέντο. Δεν έπαιρναν τίποτα ως δεδομένο και αυτό σήμαινε σκληρή δουλειά για μένα».

Το βιβλίο μέσα στον πρώτο μήνα έγινε μπεστ σέλερ στον Καναδά και πήρε τον δρόμο για να εκδοθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Μεγάλη Βρετανία, στη Γαλλία, στη Γερμανία, στη Ρωσία, στην Ισπανία, στην Ιταλία, στη Σουηδία, στη Φινλανδία, στην Αυστραλία, στη Νορβηγία και στην Ολλανδία. Υποστηρίζεται από την ιστοσελίδα (http://www. naomiklein.org/main) και ένα ομότιτλο βίντεο έξι λεπτών (http: //www. naomiklein. org/shockdoctrine/short-film) για τη μέθοδο αναμόρφωσης με ηλεκτροσόκ στο παρελθόν και σήμερα, σε σενάριο της Naomi Klein και παραγωγή του Alfonso Cuaron. Το τελευταίο εμφανίζεται ξανά και ξανά στα blogs όλου του κόσμου και αφήνει τους χρήστες του Internet άφωνους. Απομένει να συνδυάσει κανείς τις εικόνες του βίντεο με τις περιγραφές του ομότιτλου βιβλίου Το δόγμα του ισχυρού σοκ. Η άνοδος του καπιταλισμού της καταστροφής, το οποίο διαβάζεται και αυτόνομα. Πρόκειται για μια σειρά αποκαλύψεων όσον αφορά την καταλυτική επίδραση του δόγματος Milton Friedman στη σημερινή πραγματικότητα.

Ενας κυνικός οπορτουνισμός

Η Ναόμι Κλάιν

Γιατί κάτι τέτοιο είναι αιρετικό; Ο Milton Friedman (1912-2006), ένας από τους πιο διάσημους οικονομολόγους του προηγούμενου αιώνα και τιμημένος το 1976 με Νομπέλ Οικονομικών Επιστημών, υπήρξε πάντα αμφιλεγόμενος ως προς την αξία των πολιτικών του απόψεων. Στο βιβλίο του Capitalism and Freedom, μανιφέστο των αρχών του (1962), σημείωνε: «Μόνο μια κρίση - υπαρκτή ή διαφαινόμενη - μπορεί να επιφέρει πραγματική αλλαγή. Το τι θα ακολουθήσει την κρίση εξαρτάται από τις κυρίαρχες ιδέες στον ορίζοντα». Σε όλη τη διάρκεια της μακράς σταδιοδρομίας του ο ίδιος θα φρόντιζε να διασφαλίσει ότι οι κυρίαρχες ιδέες στον ορίζοντα των πιο ισχυρών πολιτικών και γραφειοκρατών ήταν εκείνες που είχε προωθήσει: απελευθέρωση της αγοράς, ιδιωτικοποίηση κρατικών εταιρειών και μέσων, συρρίκνωση στο ελάχιστο της κυβερνητικής εξουσίας και απόλυτη ελευθερία στο κεφάλαιο ώστε να μπορεί να κινηθεί κατά τις ανάγκες του. Η επιτυχία του όσον αφορά την εκπλήρωση του στόχου του φάνηκε στις γεμάτες έξαψη υμνολογίες πολιτικών, οικονομολόγων και σοφών από όλον τον κόσμο με το που πέθανε, πέρυσι, σε ηλικία 94 ετών.

Η Naomi Klein σκιαγραφεί εντελώς διαφορετικά το αληθινό αποτύπωμά του, έναν κυνικό οπορτουνισμό από μέρους των κυρίων εκφραστών του δόγματος. Οι τελευταίοι έμαθαν μόνο να αρπάζουν τις ευκαιρίες από τον αποπροσανατολισμό και τον θρήνο πάνω σε μια ανυπέρβλητη καταστροφή για να εφαρμόζουν στην πράξη αυτό που ο Friedman ονόμασε οικονομικό «ηλεκτροσόκ». Υστερα από δυόμισι χρόνια έρευνας πάνω στο θέμα, η Klein κατηγορεί τους οικονομολόγους της «σχολής του Σικάγου» - ήταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου ο Friedman - ότι έβλαψαν πολλά έθνη που προσφέρθηκαν να βοηθήσουν. Η Σρι Λάνκα μετά το τσουνάμι, η Χιλή του Πινοσέτ, η Ρωσία του Γέλτσιν, η Νέα Ορλεάνη μετά τον τυφώνα, η μετα-κομμουνιστική Πολωνία, και άλλες χώρες κατά την Klein, υπέστησαν το «ηλεκτροσόκ» του ακραίου καπιταλισμού. Σε συνέντευξή της στην ηλεκτρονική εφημερίδα Georgia Straight, η συγγραφέας ανέφερε ότι παρατήρησε για πρώτη φορά αυτό το φαινόμενο σε ένα από τα δημοσιογραφικά ταξίδια της στη Σρι Λάνκα, το καλοκαίρι του 2005, έξι μήνες μετά την ερήμωση από το τσουνάμι της Ασίας. Διαπίστωσε τότε ότι σε διάστημα λίγων ημερών από την καταστροφή η κυβέρνηση της Σρι Λάνκα είχε περάσει νομοσχέδιο που άνοιγε τον δρόμο στην ιδιωτικοποίηση της παροχής νερού και είχε ξεκινήσει νομοθετικές εργασίες για να ξεπουλήσει τη δημόσια επιχείρηση ηλεκτρισμού. Πέραν τούτων κάποιοι κυβερνητικοί αξιωματούχοι είχαν ορίσει όλη την ανατολική ακτή του νησιού ως «ουδέτερη ζώνη» αποκλείοντας έτσι τις κοινότητες των ψαράδων από τη δυνατότητα να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Η επίσημη αιτιολογία ήταν «για να τους προστατέψουν από νέο τσουνάμι», αλλά κατά παράδοξο τρόπο ο περιορισμός δεν ίσχυσε για τη βιομηχανία τουρισμού. Μάλιστα κάποιοι ενέτειναν τις πιέσεις τους το 2003, όταν η κυβέρνηση είχε αναγγείλει ένα πρόγραμμα οικονομικής ανάπτυξης που θα μορφοποιούνταν εν μέρει από την Παγκόσμια Τράπεζα και θα αποτελούσε το κλειδί της μελλοντικής ευημερίας της χώρας. «Ο εξαναγκασμός από τη φυσική καταστροφή είναι κάτι σαν εσωτερική υπόθεση για τους υπερεθνικούς δανειοδότες - η άμεση ανάγκη για τεράστια βοήθεια έγινε τώρα μοχλός αύξησης αποδοτικότητας του κεφαλαίου έτσι ώστε πολλές χώρες που χτυπήθηκαν από το τσουνάμι, μαζί και η Σρι Λάνκα, να υποκύψουν σε αυτό που λέγεται "δομική ανασυγκρότηση - ιδιωτικοποίηση και απελευθέρωση της αγοράς"».

«Βιβλίο σύγχρονης ιστορίας»

Ολα αυτά, σύμφωνα με τη συγγραφέα, είχαν μια περίεργη ομοιότητα με την επιχείρηση-«σκούπα» του οικονομικού προγράμματος που επιβλήθηκε στο ρημαγμένο από τον πόλεμο Ιράκ το 2003. Κι εκεί είχαν αφανιστεί πρώτα βιβλιοθήκες, μουσεία, αρχαιότητες. Είχαμε τη μέθοδο του ηλεκτροσόκ και πάλι. Ωστόσο ήταν κάτι άλλο, πολύ πιο κοντινό, που ώθησε τη Ναόμι να αναλάβει δράση. Η περίεργη στάση της ομοσπονδιακής κυβέρνησης απέναντι στην ερήμωση της Νέας Ορλεάνης - μια απλή θρηνολογία - την έκανε να πειστεί ότι αυτά που είχε παρατηρήσει ως τότε δεν ήταν απομονωμένα περιστατικά ενός τύπου εκμετάλλευσης ανά τον κόσμο, αλλά στρατηγική που επωαζόταν μεθοδικά από ιδεολόγους της ελεύθερης αγοράς. Ηταν η χρήση μιας νέας τακτικής - μέσα από την καταστροφή, την κρίση, την τραυματική εμπειρία να γίνονται πράξη οι ιδέες της οικονομίας. Κάτι τέτοιο έμοιαζε να εξελίσσεται 35 χρόνια τώρα. Σύμφωνα με την Klein, οι ρίζες του εντοπίζονται στο 1973, όταν ανατράπηκε ο αριστερίζων πρόεδρος Σαλβαδόρ Αλιέντε στη Χιλή για να ανέβει στην εξουσία ο δικτάτορας Αουγκούστο Πινοσέτ. Το στρατιωτικό πραξικόπημα συνοδευόταν από ένα πρόγραμμα δραστικής νεοφιλελεύθερης «επισκευής» της οικονομίας της χώρας...

«Το βιβλίο μου είναι ένα βιβλίο σύγχρονης ιστορίας» δήλωσε η Naomi Klein. «Εχει ονόματα, ημερομηνίες, γεγονότα». Οι συσχετισμοί μέσα στο βιβλίο όμως κάνουν τη διαφορά. Οταν η συγγραφέας συγκρίνει την πολιτικο-οικονομική θεωρία του Friedman με την απεχθή μέθοδο του Ewan Cameron, ψυχιάτρου της CIA, ο οποίος στις δεκαετίες του '50 και του '60 επιχείρησε να απονεκρώνει τις προσωπικότητες των ασθενών του με πειραματικά φάρμακα και ηλεκτροσόκ ώστε να τις ανασυνθέτει μετά όπως ήθελε, και όταν το βίντεο που συνοδεύει το βιβλίο αντιπαραβάλλει σκηνές από τα πειράματα του ψυχιάτρου Cameron, το εγχειρίδιο βασανιστηρίων της CIA, τις επιθέσεις των Αμερικανών στο Ιράκ και το τσουνάμι στην Ασία, είναι σίγουρο ότι δεν μιλάμε για απλή παράθεση περιστατικών.

Κανείς δεν περίμενε μόνο κάτι τέτοιο από τη συγγραφέα του No Logo. Με εκείνο το πρώτο βιβλίο είχε προκαλέσει εν έτει 2000 τη δυσφορία άλλων γιγάντων της εποχής μας, των πολυεθνικών εταιρειών. Οι λεπτομερείς περιγραφές της για τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και το ανήλικο εργατικό δυναμικό των πολυεθνικών εταιρειών στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, καθώς και η εκτεταμένη κριτική στο παράδειγμα της Nike, προκάλεσαν τη σπάνια αντίδραση της εταιρείας που προέβη σε δημόσια απάντηση. Αλλά ο πληθυσμός των πανεπιστημίων είχε κάνει το No Logo σύνθημα. Η Klein, γεννημένη στο Μόντρεαλ, με διπλή υπηκοότητα Καναδής-Αμερικανίδας, δεν θεωρεί τον εαυτό της επαναστάτη. Κάνει τη δουλειά της και έχει τη σταθερή συμπαράσταση του συζύγου της Avi Lewis, εκφωνητή του CBC. Η ίδια προέρχεται από οικογένεια ακτιβιστών, με μητέρα την Bonnie Klein, παραγωγό ταινιών του καναδικού National Film Board, και πατέρα έναν γιατρό που έφυγε στον Καναδά από τις Ηνωμένες Πολιτείες τον καιρό του πολέμου του Βιετνάμ. Τα πεθερικά της είναι επίσης ακτιβιστές. «Είναι μια παράδοση κι αυτή. Είμαστε μέρος αυτής της παράδοσης και, παρ' ότι δεν αντιμετωπίζεται ως τέτοια συχνά, είμαι περήφανη που ανήκω σε αυτήν». Και ένας προσωπικός λόγος για τη συγγραφή του βιβλίου The Shock Doctrine; «Ειλικρινά θεώρησα ότι οι αναλύσεις του καιρού μας δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα που ζούμε μετά την 11η Σεπτεμβρίου».

* Το προηγούμενο βιβλίο της Ναόμι Κλάιν «No Logo» κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Λιβάνη.

Το ΒΗΜΑ, 07/10/2007 , Σελ.: S05