Τον Νίκο Παππά τον γνώρισα κατά την διάρκεια των φοιτητικών μου χρόνων. (Δυστυχώς δεν είχα την τύχη να τον «διδαχτώ» στο σχολείο. Τέτοιοι ποιητές όχι απλά δεν «διδάσκονται», αλλά ούτε καν αναφέρονται…)

Αυτές τις μέρες τον ξαναθυμήθηκα μέσα από τις σελίδες του Μενέλαου Λουντέμη. Στο βιβλίο «Το κρασί των δειλών» ο συγγραφέας αναφέρεται στην σύλληψή του, στην εξορία του στην Ικαρία και στην δίκη που παραπέμφθηκε κατηγορούμενος «ως οργανωτής τρομοκρατικών ομάδων»  στη Σύρο. Ο Λουντέμης, όχι μόνο δεν είχε δικηγόρο, αλλά δεν είχε και κανένα επισκεπτήριο στις φυλακές. Στην επίσκεψη μιας παλιάς του γειτόνισσας ενημερώνεται ότι ο Νίκος Παππάς θέλει να τον επισκεφτεί:

«-Μόνο ο Νίκος… συνεχίζει… ο Νίκος Παππάς είναι έτοιμος να ρθει.

-Ο ποιητής;… (Μα… τι είναι αυτός; Είναι φίλος μου; Είναι ήρωας; Τρελός; … Τι μου είναι και θα ξεκινήσει «να ρθει»;)

-Το  μαθε πολύ αργά… συνεχίζει η Αγνή.

-Μα… Αγνή. Ο άνθρωπος αυτός, αν θυμούμαι καλά, δεν ήταν ποτέ στενός μου φίλος.

-Είχατε κάνει λάθος. Είπε σε πολλούς να ρθουν γιατί κείνος ήταν πιασμένος σε μια δίκη.»

Τότε πληροφορεί τους συντρόφους και συγκατηγορούμενούς του:

«Θα ρθει μαζί κι ένας φίλος μου ποιητής που κι αυτουνού σήμερα ανακάλυψα τη φιλία του. Ήταν τόσο καλός ποιητής που αμφέβαλα αν μπορούσε να είναι και άνθρωπος. Είναι ψηλός, εριστικός… με εκρηκτικά ξεσπάσματα και με κάποια παιδιάστικη έπαρση. Ένα τικ… μια ξανθοκόκκινη χαίτη… και στίχοι… στίχοι… στίχοι…

Πατέρα…

Σαν έβγαλαν τα κόκαλά σου

η μητέρα ήταν άρρωστη.

Και δεν μπόρεσε να ρθει στο Κοιμητήρι.

Μα κουβεντιάζει κάθε μέρα μαζί σου.

Τα βιβλία σου έγιναν σύνταξη

Και της εξασφάλισαν το ψωμί της

Και το ξανθό μουστάκι σου φύτρωσε

Πα στα χείλη του εγγονού σου.

Ο Πάνος ενθουσιάστηκε.

-Άμα έχεις τέτοια ποιήματα τι να τις κάνεις τις ομοιοκαταληξίες; Μα τον ξέρουμε αυτό τον ποιητή! Έχει παντρευτεί την συμπατριώτισσά μας τη Συριανή… μεγάλη ποιήτρια. Τη Ρίτα.»

Και ο συγγραφέας στο επόμενο κεφάλαιο συνεχίζει:

«Και ήρθε. Και ξαναήρθε. Και στάθηκε δίπλα μου. Και λαχάνιασε. Και ξεσκίστηκε. Και πάλεψε μ΄ όλα του τα σπλάχνα για να ξεμακρύνει απ΄ το στήθος  μου την κάνη που με σημάδευε. Άφηνε απάνω το γραφείο του ανοιχτό, τις υποθέσεις του, τις δίκες του. Πολλές φορές έτρωγε μόνο ένα κουλουράκι που έβαζε στην τσάντα του με τα δικόγραφα, κι έτρεχε… έτρεχε… έτρεχε… Με τις βροχές… με τις λάσπες… Χωνόταν σ΄ ένα παλιό λεωφορείο που κουνιούνταν αργά σαν βοιδάμαξα κι έχανε τη μισή μέρα του, μόνο για να ρθει. Μόνο για να τον δω… Να βεβαιωθώ, ότι δεν εγκατέλειψε τη θέση του. Ότι κρατάει φρουρά πλάι στην ψυχή μου. Για να μην τη βρουν μόνη, και τη ρίξουνε… «Αν τον σκοτώσουν, είπε σ΄έναν στρατηγό που έγραφε ποιήματα (το Νίκο Στρατάκη), θα τους παρακαλέσω να ξαναγεμίσουν και να ξαναρίξουνε. Θα ναι η τιμητική ομοβροντία. Και κατόπι θα γυρίσω στο σπίτι μου να κάψω τα χαρτιά μου… Δε θα μπορώ πια να γράφω ποιήματα σ΄ έναν κόσμο βρεγμένον απ΄ τα αίματα των ποιητών».

Αυτό το πάθος το σπαραχτικό… αυτό το κάψιμο… ετούτος ο παραδαρμός… είναι μετάλλια που κανένα χέρι ποτέ δε θα χει το δικαίωμα ν΄ απλώσει και να τ΄ αφαιρέσει απ΄ το στήθος του Νίκου Παππά.»

Μία ολοκληρωμένη παρουσίαση του ποιητή επιχειρείται από τον Ηλία Κεφαλα (Νίκος Παππάς, Μια παρουσίαση από τον Ηλία Κεφαλα, «εκ νέου» Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2002). Μεταφέρω κάποια τμήματά της εδώ:

Ι.Ελάχιστη προσωπογραφία

Μ΄ έναν αρκετά προκλητικό, όσο και σαρκαστικό στίχο από το ποίημα «Για μια ομάδα αμερικανών ποιητών», της συλλογής Το ημερολόγιο ενός βαρβάρου (1957) ο Νίκος Παππάς φωνάζει:

Κύριε Θωμά Έλιοτ μ΄ ακούς;

Είμαι ο Νίκος Παππάς από τα Τρίκαλα!

Το δίστιχο αυτό, χαρακτηριστικό της ιδιοσυγκρασίας και της ποιητικής φυσιογνωμίας του Νίκου Παππά, εξακοντίζεται με τόλμη και αποφασιστικότητα, έτοιμο για μάχη και για σύγκρουση, αλλά, ταυτόχρονα, έτοιμο και για συνθηκολόγηση, κάτω από την κραυγάζουσα και απροσχημάτιστη αγωνία του. Μέσα στις λέξεις του κρύβει τον πόνο για το διχασμό των ανθρώπων, για τη διαφορετικότητα των δρόμων και την απομάκρυνση των ποιητών από το ανθρώπινο συναίσθημα. Διαλαλεί μια πρόσκληση επαναφοράς στη γήινη αλήθεια, δίνει ένα νόημα νουθεσίας, αλλά και συμβιβασμού. Ο Νίκος Παππάς δεν έχει κόμπλεξ κατωτερότητας,. Αισθάνεται αρκετά δυνατός, εξοπλισμένος με εμπειρία και γνώση, με συναίσθημα και λόγο, και γι΄ αυτό καλεί και προσκαλεί όλους τους επιφανείς σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Δίνει αδρά στοιχεία της ταυτότητάς του: όνομα, ιδιότητα και συγκεκριμένο χώρο εκκίνησης. Και μέσα στην ποιητική αρένα προσμένει με αυτοπεποίθηση τους κορυφαίοιυς ομοτέχνους του. Εδώ τον Έλιοτ και τον Μαρκ Βαν Ντόρεν, αλλού τον Μαγιακόφσκη και τον Γιεσένιν, άλλες φορές τον Ουίτμαν και τον Μάστερς, δεν ξαχνάει ακόμη τον Ελυάρ και τον Απολλιναίρ, τον Πάουντ και την Αχμάτοβα. Με άλλους συνομιλεί ειρηνικά, με άλλους αντιμάχεται διαλεκτικά.

[…]

Η ποίηση για τον Παππά δεν είναι μόνο τέχνη. Είναι κυρίως αγώνας που προασπίζει την ανθρώπινη υπόθεση. Η ποίηση είναι δόσιμο και θυσία, υπόσχεση και αναμονή του αίσιου. Η ποίηση είναι διαρκής έγερση. Γι’  αυτό μια τέτοια ποίηση μας αφορά όλους. Γι΄ αυτό και ο ποιητικός του λόγος γίνεται προσκλητήριο, συστοιχία φωνών, συνύπαρξη. Με άμεσο τρόπο ο Νίκος Παππάς καλεί και ξανακαλεί τους ποιητές μέσα στα ευρύχωρα ποιήματά του. Τους φιλοξενεί ονομαστικά και τους προτρέπει με ολοκάθαρα μηνύματα. Όλοι είναι τέκνα της ίδιας γης.

Εγώ ο Νίκος Παππάς από τον Μέλανα Δρυμό…

Εγώ ο Μπέρτολδ Μπρεχτ από τα Τρίκαλα…

Ποιος Μπέρτολδ Μπρεχτ;

Ποιος Νίκος Παππάς;

[…]

Ο Νίκος Παππάς συγκαταλέγεται μεταξύ των πιο εκλεκτών ποιητών της γενιάς του που ανδρώθηκε στον μεσοπόλεμο και χάρισε στην ελληνική ποίηση ανανεωτική φρεσκάδα και γνήσια μηνύματα ανθρωπιάς. Ύμνησε με περισσή δύναμη τα αισθήματα της κοινωνικής αλληλεγγύης, ενώ με τους στίχους του έδωσε συνεχείς μάχες για αξιοπρέπεια και ελευθερία.

[…]

Η ιδιοσυγκρασία του πλημμυριζόταν από έναν άκρατο και υπέρμετρο εγωισμό: επιζητούσε δηλαδή επίμονα και αγωνιωδώς την πρωτοκαθεδρία, τουλάχιστον μέσα στον δικό του πολιτικό και κομματικό χώρο. Και στο σημείο αυτό ξέφευγε ασυναίσθητα από τον πραγματικό δρόμο της τέχνης, αφού αναγκαζόταν συχνά να υπηρετεί αυτές τις ψυχοφθόρες και ματαιόδοξες σκοπιμότητες.

[…]

Όλα αυτά βέβαια έχουν να κάνουν με την πληθωρική υπόσταση του ποιητή και την πηγαία του υπερηφάνεια, την οποία πολλές φορές δεν μπορούσε να ελέγξει.

[…]

Ξαναδιαβάζοντας σήμερα το εν συνόλω έργο του Νίκου Παππά σταματάμε συχνά σε αξιόλογες κορυφώσεις του με πολύ υψηλής ποιότητας λυρικές καταγραφές. Επίσης συγκινούμαστε από τις επίμονες ουμανιστικές του διακηρύξεις που, δυστυχώς για τον κόσμο μας, δεν χάνουν ποτέ τον επίκαιρο και διαχρονικό τους χαρακτήρα.

[…]

Τα ποιήματά του έχουν ένα δύσκολο προσόν: παραμένουν φυσικά, προσγειωμένα στον γήινο φλοιό, δεμένα στη χειροπιαστή πραγματικότητα, χωρίς μεταφυσικές εκτινάξεις και αγωνίες του επέκεινα χώρου. Περικλείουν εσωτερικευμένη ανθρώπινη αγωνία, αλλά οι μεταθανάτιες βολιδοσκοπήσεις και οι πάσης φύσεως αμφιβολίες δεν βαραίνουν τον ποιητικό ειρμό. Ο ποιητικός λόγος δεν προχωράει πέρα από τον θάνατο. Όταν φτάνει εκεί, γυρίζει πίσω για να δει τι μένει, δεν τον νοιάζει τι θα συμβεί εκεί πίσω, πέρα από το έσχατο ορόσημο.

ΙΙ. Η ποιητική του διαδρομή

Ο Νίκος Παππάς (Τρίκαλα 1906-Αθήνα 1997) εμφανίστηκε στα γράμματα το 1928 και σε ηλικία είκοσι δύο ετών, μέσα από τις σελίδες του περιοδικού Νέα Εστία.

[…]

Ο καθηγητής  Καριοφύλλης Μητσάκης διαιρεί το έργο του σε τρεις περιόδους:

1.       Την πρώτη περίοδο της Καθαρής ή Άδολης Ποίησης (1930-40)

2.       Τη δεύτερη Νεορεαλιστική περίοδο (1940-60)και

3.       Την Τρίτη Νεουπερρεαλιστική περίοδο (1960-1997)

[…]

Ο Νίκος Παππάς συμπλήρωσε επάξια εβδομήντα χρόνια ποιητικής προσφοράς, με πολλά ποιήματα που θα μας συγκινούν πάντα για την ειλικρίνειά τους, την ορμή τους, την οξυδέρκεια της σκέψης και τον πηγαίο λυρισμό τους.

ΙΙΙ. Το κίνημα του Συνθετικού Ρεαλισμού

Ο «Συνθετικός Ρεαλισμός» ή  «Συναισθηματισμός», όπως ονομάστηκε για λόγους προφυλάξεως από τη λογοκρισία της εποχής, είναι το μοναδικό ελληνικό λογοτεχνικό κίνημα, που εμφανίζεται στην ιστορία της λογοτεχνίας μας, με οργανωμένη δράση. Διέθετε, δηλαδή, συλλογική παρουσία, περιοδικό για να εκφραστεί και, πάνω απ΄  όλα, αρχηγό.

Η ιστορία του Συνθετικού Ρεαλισμού διαγράφεται μέσα από τα δέκα τεύχη του περιοδικού Νέοι Ρυθμοί (Μάρτιος 1949-Ιανουάριος 1950) και παρά το πλήθος των έργων, που εντάσσονται στις αρχές του, είναι σχεδόν ταυτόσημος με τη δημιουργική πρωτοβουλία του εμπνευστή του, του Νίκου Παππά.»

Το βιβλίο κλείνει ως εξής:

Η έντονη κριτική που άσκησε σε βάρος της ποίησης του Γιώργου Σεφέρη και του Γιάννη Ρίτσου, καθώς και σε βάρος εκείνων που τους στήριζαν, αλλά και η άμετρη φιλοδοξία του, που του υπαγόρευε διάφορες υποχωρήσεις στην ποιητική και εκδοτική του δράση, του στοίχισε την αποσιώπησή του και τον εν γένει παραμερισμό του έργου του.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

Ο Νίκος Παππάς γεννήθηκε στα Τρίκαλα της Θεσσαλίας. Το 1927 αποφοίτησε από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και τον ίδιο χρόνο έφυγε για να συνεχίσει τις σπουδές του στη Γερμανία, όπου παρέμεινε ως το 1928. Από το 1939 και για τριάντα χρόνια άσκησε το δικηγορικό επάγγελμα, ενώ εργάστηκε και στο Νομικό Συμβούλιο του Κράτους. Στη λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε το 1928 με τη δημοσίευση ποιημάτων του στο περιοδικό Νέα Εστία και το 1930 κυκλοφόρησε η πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Μάταια λόγια. Συνεργάστηκε με τα περιοδικά Νέα Εστία, Ελληνικά Γράμματα, Το Ξεκίνημα, Το Νέον κράτος, Νεοελληνικά Γράμματα, Μακεδονικές Ημέρες, Εφημερίδα των ποιητών, Επιθεώρηση Τέχνης και άλλα, όπου δημοσίευσε ποιήματα, μεταφράσεις και δοκίμια. Συνεργάστηκε επίσης με την εφημερίδα Καθημερινή (1935-1940). Υπήρξε εκδότης και διευθυντής στο περιοδικό των Τρικάλων Επαρχία (1931-1932), μέλος της επιτροπής του περιοδικού της Χαλκίδας Νεοελληνικά Σημειώματα (1936), καθώς επίσης των Νέων Ρυθμών (1949-1950) και της Εφημερίδας των ποιητών (1956-1958). Το 1936 παντρεύτηκε την ποιήτρια Ρίτα Μπούμη. Τιμήθηκε με το Α΄ και το Β΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1959 και 1964 αντίστοιχα) και υπήρξε μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Μετέφρασε έργα των Μπρεχτ, Ρίλκε, Απολλιναίρ και άλλων, ενώ έργα του μεταφράστηκαν στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, πολωνικά και ιταλικά. 1. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Νίκου Παππά βλ. Αργυρίου Αλεξ., «Νίκος Παππάς», Η ελληνική ποίηση · Νεωτερικοί ποιητές του Μεσοπολέμου, σ.218-220 (της εισαγωγής) και 370-372. Αθήνα, Σοκόλης, 1979 και Γιάκος Δημήτρης, «Παππάς Νίκος», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας11. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ.

(http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=319)

ΑΡΘΡΟ ΤΟΥ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ

"Εφυγε" ο ποιητής Νίκος Παππάς

Κηδεύεται σήμερα, 3.30μ.μ., από το Α' Νεκροταφείο

Φτωχότερη έμεινε η λογοτεχνική οικογένεια της χώρας μας. Ενας από τους σημαντικότερους εκφραστές της νεοελληνικής ποίησης, ο Νίκος Παππάς,δεν υπάρχει πια. Ο πολυδιαβασμένος ποιητής και δραστήριος μελετητής της ελληνικής λογοτεχνίας έφυγε από κοντά μας το πρωί της Δευτέρας, σε ηλικία 91 ετών, δώδεκα χρόνια μετά το θάνατο της συντρόφισσάς του Ρίτας Μπούμη - Παππά.Μαζί αγωνίστηκαν για την πραγματοποίηση των ανθρωπιστικών ονείρων τους. Συμμετείχε ενεργά στους αγώνες του λαού μας για ένα καλύτερο αύριο, ενώ ως συνήγορος υπερασπίστηκε εκατοντάδες αγωνιστές στα έκτακτα στρατοδικεία.

(http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=3640611&publDate=30/4/1997)

Κλείνω με δύο από τα πιο γνωστά ποιήματά του. Ελπίζω σύντομα να επανέλθω και με άλλα.

ΤΟΥΣ ΚΑΝΩ ΤΟΥΣ ΣΤΙΧΟΥΣ ΣΑΣ

Τι να τους κάνω τους στίχους σας;

Τραγούδια γεννημένα σε άνετα διαμερίσματα

Ή και σε λόχμες που τις περιφρονεί ο ήλιος

Μεγαλωμένα με ασφάλεια σε μέρες τρόμου

Πλάι σε φυλακές όπου στενάζουν τιμωρημένοι

Ποιητές γιατί ανέπνεαν πλατιά.

Τι να τους κάνω τους στίχους σας;

Το άγχος σας δε με εξαπατά

Η μαθητεία σας στον περσοναλισμό

Δε με γελάνε τα χαμόγελά σας στη θεία ελπίδα

Σαν τη μοιράζουν τα μικρόφωνα της Κυριακής,

Ο πανικός σας μπροστά στο δικό σας θάνατο

Η αδιαφορία μπροστά στο θάνατο των άλλων.

Τι να τους κάνω τους στίχους σας;

Δε μπορώ να παίζω μ΄ εύθραυστα παιχνίδια

Με χάρτινα λουλούδια να στολίζομαι

Μισώ τα γλυκερά τα χρώματα κι ανοίγω

Τα μπράτσα μου να χαιρετίσω τις κατεβασιές

Μου παίρνουν με ιαχές τους προαιώνιους δρόμους

Ντυμένες μπλούζες με το χρώμα της αυγής.

Τι να τους κάνω τους στίχους σας;

Προσμένω να ιδώ φεγγάρια να πέφτουνε στα βάραθρα

Κόσμο σακάτη ν΄ αρματώνεται μ΄ αχτίνες

Περιμένω την εποχή ν΄ αλλάξει φόρεμα

Περιμένω έναν κατακλυσμό να ξεδιψάσω

Τις σάλπιγγες που δεν ανέχεται η ακοή σας.

Τι να τους κάνω τους στίχους σας;

Φορώ γιακά την άσπρη σφαγή και με πνίγει

Έχω στην καρδιά μου την έκρηξη της Χιροσίμα

Έχω στα μάτια μου την έρημο της Νεβάδα

Νιώθω το κρύο εκατομμυρίων αστέγων

Έχω την περηφάνια των παιδιών που προτίμησαν το μαρτύριο

Και της συκοφαντίας σας τη μαχαιριά στις πλάτες.

Τι να τους κάνω τους στίχους σας;

ΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

«Λεπτοί και μακρουλοί στίχοι σαν οδοντογλυφίδες.
Όπου βρω τον Πούσκιν θα τον σκοτώσω».
Μαγιακόφσκυ

Βγαίνετε πάντοτε αργά κατά το μεσημέρι
περίπατο στα πάρκα
συνομιλίες με τα τριαντάφυλλα και τα πουλιά
μ’ αρέσει το γυαλιστερό και μαλακό δέρμα σας
μ’ αρέσουν τα περίκομψα βήματά σας
ένα δύο ένα δύο τα παπαγαλάκια στη Βραζιλία
χρώματα τροπικά στα κλαδιά και στα μάτια μας
είσαστε εσείς αδιάφοροι σαν μια περήφανη χειρονομία
καβαλιέροι της θάλασσας
τα μικρά πατριωτάκια της ξαστεριάς.

Μ’ αρέσουν τα τραγουδάκια σας με διασκεδάζουν
τα σφυρώ κάθε απόγευμα
εσείς πλαγιάζετε για να ξεκουραστείτε
απ’ τα ονειροπολήματα και τα παραμύθια σας
τα σφυρώ σ’ ένα πρόσχαρο τόνο
δεν καίνε από κανένα φλογισμένο παράπονο
δεν πέρασαν ποτέ από τη θλίψη των εξορίστων.
Μ’ αρέσουν μ’ αρέσουν τα τραγουδάκια σας
δεν ξέρουν ν’ αναστενάζουν
δεν ταξιδεύουν από μέσα κι από βαθιά
γύρα-γύρα στο γαρούφαλο γυρνάτε σα μελίσσια
και τα λόγια σας λαφριά σαν τα σύννεφα
έφυγαν από καιρό
προτού τα λογαριάσει το αίμα της καρδιάς σας.

Κυριακή ολοπράσινη συνέχεια η ζωή σας
γαλάζια τα αισθήματα
φωτεινά και χαρμόσυνα τα γέλια σας
το αίμα των αδερφών μας σας λερώνει
το σπίτια σας είναι παράδεισοι μεγάλοι Ναοί
που δεν μπορούν να ορμήσουν τα κλάματά μας
να τ’ ακούσετε κι εσείς και ν’ ανατριχιάσετε
γελάτε πάντα εσείς κοιτώντας τ’ αντικείμενά σας
παίζετε με το Αιγαίο σαν παιδάκια
δε νιώσατε το βάρος καμιάς σκλαβιάς
την ελιά και την βάρκα των ψαράδων
δε χτύπησαν την πόρτα σας ξένοι στρατιώτες
βογκάει το τραγούδι μας και σας τυραννεί
κλαίνε τ’ αδέρφια μας και προσπερνάτε
ποιητές ποιητές από μαλακό ζυμάρι πλασματικό
γιομίζετε με τον μακρινό ουρανό τους στίχους σας
με τη λαφράδα του κυριακάτικου πρωινού
με τα χρώματα που μας ξεγελάνε τα μάτια
Ελύτη, Εγγονόπουλε, Σεφέρη, Εμπειρίκο,
γιατί δεν παραλλάζετε παρά μονάχα στ’ όνομα
γιατί δεν έχετε μια σταγόνα καρδιάς …