Όταν ανοίχτηκε η διαθήκη του Άλφρεντ Νόμπελ, η έκπληξη και η απογοήτευση των ενδιαφερόμενων υπήρξε μεγάλη: ο ζάμπλουτος χημικός, εφευρέτης, ιδιοκτήτης ενεννήντα εργοστασίων που παρήγαγαν εκρηκτικά και πυρομαχικά, ο marchand de la mort, «ο έμπορος του θανάτου», όπως τον είχε αποκαλέσει μια γαλλική εφημερίδα, άφηνε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του για τη δημιουργία ενός ιδρύματος που θα απένεμε βραβεία, μεταξύ των οποίων και βραβείο ειρήνης!

[…]

Ποιος ήταν αυτός ο άνθρωπος που καθιέρωσε το διασημότερο και παγκόσμιου κύρους βραβείο; Ο Άλφρεντ Νόμπελ γεννήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 1833 στη Στοκχόλμη της Σουηδίας. Ήταν το τρίτο από τα τέσσερα επιζήσαντα παιδιά του Ιμανουέλ και της Καρολίν Νόμπελ. Ο πατέρας του ήταν εφευρέτης και μηχανικός. Η οικογένεια απέκτησε οκτώ παιδιά, από τα οποία όμως μόνο τα τέσσερα έφτασαν σε ώριμη ηλικία.

Ο Ιμανουέλ Νόμπελ ήταν κατασκευαστή γεφυρών και κτιρίων και πειραματιζόταν με τρόπους ανατίναξης βράχων για τις ανάγκες των κατασκευών. Ωστόσο οι επιχειρήσεις του στη Σουηδία δεν είχαν επιτυχία και το 1837,  έφυγε για να δοκιμάσει την τύχη του στη Ρωσία. Η σύζυγός του έμεινε πίσω και άνοιξε ένα παντοπωλείο για να συντηρεί την οικογένεια με το μέτριο εισόδημά της.

Στην Αγία Πετρούπολη, όπου εγκαταστάθηκε, ο Ιμανουέλ άνοιξε ένα μηχανουργείο για την παραγωγή στρατιωτικών εξοπλισμών. Ταυτόχρονα έπεισε τον Τσάρο να χρησιμοποιήσει θαλάσσιες νάρκες για την προστασία του λιμανιού της Αγ. Πετρούπολης. Η επιχείρηση ευδοκίμησε και το 1842 ο Ιμανουέλ έφερε την οικογένειά του στην Αγ. Πετρούπολη, όπου είχε πλέον την οικονομική δυνατότητα να προσφέρει στα παιδιά του καλή μόρφωση με ιδιωτικούς δασκάλους. Ο Άλφρεντ ήδη στα 17 του μιλούσε σουηδικά, ρωσικά, γαλλικά, αγγλικά και γερμανικά και ήταν ένας ικανός χημικός.

Ο Άλφρεντ έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία, τη χημεία και τη φυσική. Ο πατέρας του, που δεν ενέκρινε τις λογοτεχνικές του τάσεις, τον έστειλε το 1850 στη Γαλλία να σπουδάσει χημεία. Σπούδασε στο Παρίσι για ένα χρόνο και εκεί συνάντησε τον νεαρό χημικό Ασκάνιο Σομπρέρο, ο οποίος είχε εφεύρει νωρίτερα τη νιτρογλυκερίνη, ένα εξαιρετικά εκρηκτικό υγρό, που όμως ήταν εντελώς ασταθές και επικίνδυνο στη χρήση, γι’  αυτό και δεν παρουσίαζε πρακτικό ενδιαφέρον. Μετά το Παρίσι ο Άλφρεντ εργάστηκε στις ΗΠΑ για τέσσερα χρόνια στην κατασκευή θωρηκτών. Όταν επέστρεψε στη Ρωσία, δούλεψε μαζί με τον πατέρα του πάνω στην ασφαλή χρήση της νιτρογλυκερίνης στις κατασκευαστικές εργασίες.

Μετά το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου η επιχείρηση Νόμπελ παράκμασε, χρεοκόπησε το 1859 και η οικογένεια επέστρεψε στη Σουηδία. Οι μεγαλύτεροι αδερφοί του Άλφρεντ, ο Ρόμπερτ και ο Λούντβιχ, παρέμειναν στη Ρωσία και ασχολήθηκαν με την εξόρυξη πετρελαίου, με μεγάλη επιτυχία.

Πίσω στη Στοκχόλμη ο Άλφρεντ συνέχισε να πειραματίζεται με τη νιτρογλυκερίνη. Το 1862 δημιούργησε ένα εργαστήριο για την παρασκευή του νέου εκρηκτικού υλικού και άρχισε να ερευνά τρόπους ελέγχου της έκρηξης. Το 1863 δημιούργησε ένα μικρό  εργοστάσιο παραγωγής νιτρογλυκερίνης και το 1863 εφεύρε τον πρώτο του ασφαλή πυροκροτητή και συνέχισε με βελτιωμένες εκδοχές του. Τον ίδιο χρόνο το εργοστάσιο του Άλφρεντ ανατινάχτηκε, σκοτώνοντας αρκετά άτομα, μεταξύ των οποίων και το νεότερο αδερφό του Εμίλ. Απτόητος ο Άλφρεντ συνέχισε τις έρευνες και το 1866 επινόησε ένα νέο και ασφαλές εκρηκτικό αναμειγνύοντας τη νιτρογλυκερίνη με ένα είδος λεπτής άμμου. Το ονόμασε δυναμίτη. Σύντομα ο δυναμίτης απέκτησε ευρύτατη χρήση σε κάθε είδους κατασκευαστικά έργα, όπως ορυχεία, δρόμοι κτλ.

Στις δεκαετίες 1870 και 1880 ο Νόμπελ δημιούργησε ένα δίκτυο 90 εργοστασίων δυναμίτη σε όλη την Ευρώπη και εταιρειών  εμπορίας δυναμίτη. Ταυτόχρονα συνέχισε  τις έρευνες και εφεύρε την εκρηκτική ζελατίνη και αργότερα τον βαλιστίτη, εκρηκτικά πολύ ισχυρά και ασφαλή.

Στο μεταξύ οι αδερφοί του Λούντβιχ και Ρόμπερτ είχαν εκμεταλλευτεί νέες πετρελαιοπηγές στο Μπακού, κατά μήκος της Κασπίας θάλασσας, και είχαν γίνει πάμπλουτοι.

Τα έσοδα από τις εφευρέσεις του Άλφρεντ, καθώς και οι μετοχές που κατείχε στις πετρελαϊκές επιχειρήσεις των αδερφών του, του εξασφάλισαν μια μεγάλη περιουσία. Αργότερα ασχολήθηκε με την πολεμική βιομηχανία της Σουηδίας και με τη μεταλλουργία. Ασχολήθηκε επίσης και με άλλες εφευρέσεις, όπως το τεχνητό μετάξι και δέρμα και ήταν κάτοχος περισσότερων από 350 ευρεσιτεχνιών.

Παρά τον πλούτο του, ο Άλφρεντ Νόμπελ ζούσε απλή και λιτή, σχεδόν ασκητική ζωή. Δεν παντρεύτηκε ποτέ. Αγαπούσε πολύ τη λογοτεχνία, μάλιστα έγραφε θεατρικά έργα και ποιήματα. Πέθανε στις 10 Δεκεμβρίου 1896 στη βίλα του στο Σαν Ρέμο της Ιταλίας από εγκεφαλική αιμορραγία.

[…]

Η διαθήκη του προσβλήθηκε από τους συγγενείς του και αμφισβητήθηκε από τις κρατικές αρχές σε διάφορες χώρες. Οι εκτελεστές της διαθήκης χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια για να εξασφαλίσουν την πραγματοποίηση των επιθυμιών του.

Τι ήταν αυτό που ώθησε τον Άλφρεντ Νόμπελ να διαθέσει την περιουσία του με τόσο γενναιόδωρο, όσο και παράδοξο τρόπο   ; Είναι προφανές ότι τα βραβεία λογοτεχνίας, χημείας και φυσικής αντιπροσώπευαν τα ενδιαφέροντα που χαρακτήριζαν όλη τη ζωή του. Όσο για το βραβείο ειρήνης, οι μελετητές πιστεύουν ότι καθοριστικό ρόλο έπαιξαν δύο παράγοντες. Πρώτο, ένα περιστατικό που συνέβη το 1888, όταν ο αδερφός του Λούντβιχ πέθανε στις Κάννες. Οι εφημερίδες μπέρδεψαν τότε τον Λούντβιχ με τον Άλφρεντ και μια γαλλική εφημερίδα κυκλοφόρησε με τον τίτλο «Le marchand de la mort» (Ο έμπορος του θανάτου πέθανε), πράγμα που πρέπει να έβαλε τον Άλφρεντ σε σκέψεις για την υστεροφημία του. Ο δεύτερος παράγων ήταν η γνωριμία και η μακρά φιλία του με την Μπέρθα φον Σούτνερ, η οποία στήριζε δραστήρια το φιλειρηνικό κίνημα και είχε γράψει το βιβλίο Χαμηλώστε τα όπλα.

Τελικά ο Άλφρεντ Νόμπελ ήταν μια μορφή γεμάτη αντιφάσεις: ένας ευφυής, μοναχικός άνθρωπος, πρακτικός και συνάμα ιδεαλιστής, ο άνθρωπος που εφεύρε τα εκρηκτικά που χρησιμοποιούνται στο σύγχρονο πόλεμο και ταυτόχρονα καθιέρωσε το πιο έγκυρο και παγκοσμίως καθιερωμένο βραβείο ειρήνης.

ΤΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΝΟΜΠΕΛ

Οι αποφάσεις για τις βραβεύσεις λαμβάνονται ως εξής:

-Για τα βραβεία φυσικής και χημείας από τη Βασιλική Σουηδική Ακαδημία Επιστημών.

-Για τα βραβεία φυσιολογίας-ιατρικής από το Ινστιτούτο Καρολίνσκα της Στοκχόλμης.

-Για τα βραβεία λογοτεχνίας από τη Σουηδική Ακαδημία.

-Για το βραβείο ειρήνης από πενταμελή επιτροπή του Κοινοβουλίου της Νορβηγίας.

-Για το βραβείο οικονομίας (το οποίο προστέθηκε το 1969) από τη Βασιλική Σουηδική Ακαδημία Επιστημών.

Υποψηφίους για βράβευση μπορούν να προτείνουν κάθε χρόνο, μετά από προσωπική πρόσκληση του Ιδρύματος Νόμπελ, μέλη ακαδημιών, επιστήμονες, καθηγητές πανεπιστημίων και ερευνητικά ιδρύματα από όλο τον κόσμο. Προτάσεις μπορούν επίσης να υποβάλλουν όσοι έχουν ήδη βραβευτεί. Για το βραβείο ειρήνης μπορούν να προτέινουν υποψηφίους οι κυβερνήσεις χωρών, καθώς και τα μέλη του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης. Λαμβάνεται πρόνοια να εκπροσωπούνται στις υποψηφιότητες όσο το δυνατόν περισσότερες χώρες.

Οι υποψηφιότητες ερευνώνται διεξοδικά από επιτροπές αξιολόγησης, οι οποίες υποβάλλουν στα σώματα που απονέμουν τα βραβεία τον κατάλογο αυτών που κρίνουν ως βραβεύσιμους. Η τελική απόφαση λαμβάνεται με ψηφοφορία και το αποτέλεσμα αναγγέλλεται αμέσως. Αν κανένας υποψήφιος δεν κριθεί άξιος βράβευσης, το σχετικό βραβείο δεν απονέμεται και το χρηματικό έπαθλο προστίθεται στο  κεφάλαιο των βραβείων.

Η απονομή του βραβείου γίνεται σε ειδική τελετή στις 10 Δεκεμβρίου στη Στοκχόλμη. Οι βραβευθέντες παραλαμβάνουν από το βασιλιά το μετάλλιο και το δίπλωμα του βραβείου, καθώς και την επιταγή με το χρηματικό ποσό της βράβευσης. Με αντίστοιχο τρόπο γίνεται η απονομή του βραβείου ειρήνης στο Όσλο. Τον εναρκτήριο λόγο της τελετής εκφωνεί ο πρόεδρος του ιδρύματος Νόμπελ και ακολουθεί  ομιλία εκπροσώπου του οργάνου που επέλεξε τον βραβευόμενο και ομιλία του ίδιου του βραβευόμενου. Η τελετή κλείνει με συμπόσιο στο δημαρχείο του Όσλο, στο οποίο συμμετέχουν 1.300 προσκεκλημένοι.

Το κύρος του βραβείου Νόμπελ είναι τεράστιο κ αι το οικονομικό του αντίκρισμα δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητο, καθώς ανέρχεται περίπου στο ποσό του 1 εκατομ. δολαρίων. Ωστόσο, το βραβείο Νόμπελ δεν υπήρξε πάντα αναμφισβήτητο και κατά καιρούς η επιλογή των βραβευόμενων δέχτηκε κριτική, όπως για παράδειγμα η βράβευση του Χένρι Κίσινγκερ με το βραβείο ειρήνης μόλις ένα χρόνο μετά την καταδίκη των ΗΠΑ για το βομβαρδισμό του Ανόι ή, παλιότερα, η μη βράβευση με αυτό του Μαχάτμα Γκάντι. Επιπροσθέτως, κάποιοι που επελέγησαν αρνήθηκαν να παραλάβουν το βραβείο, όπως ο Γάλλος συγγραφέας και φιλόσοφος Ζαν Πολ Σαρτρ και ο Ρώσος συγγραφέας Μπόρις Πάστερνακ, οι οποίοι αρνήθηκαν το βραβείο λογοτεχνίας, για διαφορετικούς λόγους ο καθένας.

Κάποια βραβεία δεν απονεμήθηκαν ή δεν επιδόθηκαν για διάφορους λόγους. Έτσι, στη διάρκεια του Β’ παγκοσμίου πολέμου (1940-43) δεν απονεμήθηκε σχεδόν κανένα βραβείο και όλες οι εκδηλώσεις ανεστάλησαν στο διάστημα 1939-43. Στο ίδιο διάστημα ο Χίτλερ απαγόρευσε στους Γερμανούς βραβευθέντες να παραλάβουν τα βραβεία τους.

Τα Νόμπελ Λογοτεχνίας 1901-2007-104 νομπελίστες, εκδόσεις Μαλλιάρης-Παιδεία.