Κλειδί & Τονικότητα - Σημαίνουν το ίδιο;

Γράφει ο Σκιαθίτης Στέφανος (stefanos604)
127 άρθρα στο MusicHeaven

Αυτή τη σύγχυση θα προσπαθήσω να ξεδιαλύνω όσο πιο απλά μπορώ.

Clef = Κλειδί

Είναι γαλλική λέξη που μεταφράζεται ‘’ κλειδί’’ ή και ‘’ Γνώμονας’’.

Τα κλειδιά (Clef) είναι ένας τρόπος να γράφονται οι νότες στο πεντάγραμμο. Επειδή οι νότες είναι περισσότερες από όσες μπορούν να χωρέσουν στο πεντάγραμμο, όταν βγαίνουμε πέραν ενός ορίου, έξω από το πεντάγραμμο, είτε προς τα πάνω, είτε προς τα κάτω, τότε απλοϊκά λέμε ότι "αλλάζουμε κλειδί", δηλαδή είναι σαν να μετατοπίζουμε το πεντάγραμμο έτσι ώστε οι νότες να γράφονται πάλι μέσα στις γραμμές:

Το κάθε κλειδί (clef) λοιπόν αντιπροσωπεύει και μια τονική περιοχή. Για να το πω πιο απλά και πρακτικά, το κλειδί μας δείχνει "πόσο ψηλά ή χαμηλά τραγουδάμε ένα τραγούδι".

Μαζί με το κλειδί σημειώνονται ή ουδεμία ή μια ή περισσότερες υφέσεις ή διέσεις (δηλαδή ο Οπλισμός-ο οποίος δείχνει και την τονικότητα του μουσικού κομματιού), δίνοντας έτσι ευρύτερες επιλογές όσον αφορά τον τόνο.

Επίσης -σε μεγάλο ποσοστό- αν η κλίμακα είναι ματζόρε τότε το κομμάτι έχει χαρούμενη χροιά, ενώ αν είναι μινόρε μας δείχνει ότι το κομμάτι έχει λυπητερή χροιά.

Επίσης ένα κομμάτι, πολλές φορές δεν είναι γραμμένο σε όλη του τη διάρκεια σε μία κλίμακα. Μπορεί να μεταπηδήσει και σε άλλες, συνήθως όμως τελειώνει με την αρχική.

Το κλειδί (clef) του G χρησιμοποιείται για όργανα όπως: Βιολί, κιθάρα, λύρα, τσέλο, φλάουτο, φλογέρα, όμποε, κλαρινέτο, σαξόφωνo, γκάιντα, τρομπέτα, κόρνο, μεταλλόφωνο, πιάνο (ψηλές νότες).

Ο γνώμονας (clef) του F χρησιμοποιείται για όργανα όπως: πιάνο (χαμηλές νότες), τσέλο, κοντραμπάσο, ηλεκτρικό μπάσο, τρομπόνι, πιάνο (χαμηλές νότες).

Key =Τονικότητα

Η λέξη τονικότητα έχει τις έννοιες του: ‘’ τόνου μιας κλίμακας’’ του ‘’ τονικού μουσικού συστήματος’’ και πως ένα μουσικό κομμάτι περιφέρεται γύρω από το τονικό κέντρο.

Παράδειγμα 1ον :

Όταν ένα μουσικό κομμάτι είναι γραμμένο πχ σε κλίμακα C ή σε Dm ή σε ……μερικές φορές προστίθεται και ο όρος ματζόρε ή μινόρε πχ C ματζόρε ή Ρε μινόρε.

Έτσι πχ C ματζόρε σημαίνει το C είναι το αρμονικό κέντρο (η τονική). Η κλίμακα λοιπόν προσδιορίζει την τονικότητα που είναι γραμμένο ένα μουσικό κομμάτι.

Παράδειγμα 2ον : Η φράση μουσικό κομμάτι είναι γραμμένο σε Ε σημαίνει: ένα μουσικό κομμάτι με αρμονικό κέντρο (τονική) την νότα Ε που κάνει χρήση μιας κλίμακας ματζόρε της οποίας η 1η νότα (τονική) είναι η Ε.

παράδειγμα 3ον:

παράδειγμα 4ον:

Τι σημαίνει παίζω ένα κομμάτι σε πχ Bb ματζόρε?

1. Σημαίνει ότι αυτό το μουσικό κομμάτι έχει αρμονικό κέντρο (τονική) την νότα Bb και χρησιμοποιεί μια κλίμακα ματζόρε { την B?, C, D, E?, F, G, A} της οποίας η 1η νότα (τονική) είναι η Bb και μπορεί να παίζεται από έγχορδα, πλήκτρα, πνευστά,
   
   
2. Αν παίζεται με όργανα όπως πιάνο, αρμόνιο, άρπα, το κομμάτι είναι γραμμένο σε 2 γνώμονες (κλειδιά) του G και του F.
   
   
3. Αν αυτό το μουσικό κομμάτι παίζεται με διατονικό όργανο (πχ διατονική φυσαρμόνικα) κλειδιού Bb ή πιο σωστά να λέμε ΤΟΝΙΚΟΤΗΤΑΣ Bb, το κομμάτι είναι πάλι γραμμένο στο γνώμονα του G. (εδώ πιστεύω είναι η σύγχυση γιατί το Εγγλέζικο ‘’Bb key Harmonica’’ πρέπει, για να είμαστε πιο ακριβείς, να το μεταφράσουμε ‘’ Φυσαρμόνικα τονικότητας Bb’’ και όχι ‘’φυσαρμόνικα κλειδιού Bb’’). Όταν λέμε Διατονική Φυσαρμόνικα τονικότητας Bb εννοούμε ότι με αυτή μπορούμε να παίξουμε ΜΟΝΟ τις νότες της κλίμακας Bb { B?, C, D, E?, F, G, A} –βέβαια μπορούμε να παίξουμε και τις 12 νότες αλλά με την δύσκολη τεχνική bending.
   
   
4. Αν αυτό το μουσικό κομμάτι παίζεται με Χρωματικό Όργανο-πχ τρομπέτα - κλαρίνο –χρωματική φυσαρμόνικα …..(θα δώσω έμφαση στη Χρωματική Φυσαρμόνικα για να κατανοήσετε γιατί διατίθεται στο εμπόριο και στις 12 τονικότητες αφού είναι χρωματική..) το κομμάτι είναι πάλι γραμμένο στο γνώμονα του G. Αν πχ η χρωματική μας φυσαρμόνικα είναι τονικότητας Bb {Bb Key Chromatic Harmonica} που παίζει την κλίμακα{ B?, C, D, E?, F, G, A }, τότε δεν απαιτείται η χρήση του μοχλού της (slider) εκτός κι αν σ’ αυτό το μουσικό κομμάτι υπάρχει σποραδικά και κάποια νότα εκτός της κλίμακας Bb. Δηλαδή τότε χρησιμοποιώ την χρωματική σαν να ήταν διατονική.
   
   
5. Αν όμως το μουσικό κομμάτι παίζεται με Χρωματική φυσαρμόνικα πχ τονικότητας C {C Key Chromatic Harmonica που παίζει την κλίμακα C, D, E, F, G, A, B χωρίς τον μοχλό } το κομμάτι είναι γραμμένο στο γνώμονα του G και τότε όμως απαιτείται η χρήση του μοχλού της (slider) για να παραχθούν οι επιπλέον νότες {Bb και Eb } που απαιτεί η κλίμακα Bb.

Συνοψίζοντας…

Στη μουσική ως τονικότητα ορίζεται η οργάνωση της μελωδίας γύρω από ένα τονικό κέντρο. Στην περίπτωση μας, όταν αναφερόμαστε για τονικότητα, θα αναφερόμαστε είτε στην κλίμακα στην οποία είναι χτισμένη η μελωδία είτε στην τονικότητα (ή όπως και αρκετοί, ακόμα και το παραπάνω on line λεξικό -λανθασμένα!! στο κλειδί ) ενός μουσικού οργάνου.

Ένα μουσικό κομμάτι γραμμένο σε τονικότητα ματζόρε βασίζεται στην κλίμακα ματζόρε και ένα μουσικό κομμάτι γραμμένο σε τονικότητα μινόρε βασίζεται στην κλίμακα μινόρε.

Έτσι ένα μουσικό κομμάτι γραμμένο σε πχ C ματζόρε περιλαμβάνει τις 7 νότες της C ματζόρε - C, D, E, F, G, A, B. Άρα η μελωδία και οι συγχορδίες αυτού του κομματιού φτιάχνονται από νότες της C ματζόρε.

Ομοίως, ένα μουσικό κομμάτι μπορεί να είναι σε τονικότητα πχ φυσικό μινόρε δηλαδή να περιστρέφεται γύρω από μια κλίμακα μινόρε. Έτσι για ένα τραγούδι Dm φυσικό μπορούμε να πούμε τις φράσεις:

• Είναι γραμμένο σε κλίμακα Dm και εννοούμε ότι χρησιμοποιεί τις νότες της κλίμακας Nat Dm - D, E, F, G, A, Bb, C
• Είναι σε ‘’τονικότητα του Dm’’ και εννοούμε ότι χρησιμοποιεί τις νότες της κλίμακας Nat Dm - D, E, F, G, A, Bb, C
• { ή ότι είναι σε ‘’Κλειδί Dm’’ και εννοούμε ότι χρησιμοποιεί τις νότες της κλίμακας Dm Nat - D, E, F, G, A, Bb, C –καλόν είναι να αποφεύγεται, αν και είναι κατανοητό ότι πρόκειται για τονικότητα αφού κλειδί (clef) Dm δεν υπάρχει…

Άρα οποιαδήποτε κλίμακα ματζόρε ή μινόρε αποτελεί την τονικότητα ενός μουσικού κομματιού.

Βέβαια ένα μουσικό κομμάτι μπορεί να περιέχει και νότες εκτός τονικότητας η πλειονότητα όμως θα είναι νότες της τονικότητας .

Αν τέτοιες νότες εκτός τονικότητας χρησιμοποιηθούν ακατάλληλα δημιουργούν δυσάρεστο αποτέλεσμα. Έμπειροι συνθέτες χρησιμοποιούν τέτοιες εκτός τονικότητας νότες, ειδικά στην Jazz, Heavy Metal riffs, Pop songs…..

Αφού υπάρχουν 12 κλίμακες ματζόρε και 12 μινόρε άρα υπάρχουν και 12 τονικότητες ματζόρε και 12 τονικότητες μινόρε.

Το πληκτρολόγιο του πιάνου μας δίνει τη δυνατότητα να εργαστούμε με 12 διαφορετικές νότες οι οποίες επαναλαμβάνονται σε 7 διαφορετικές οκτάβες.

Οι διατονικές φυσαρμόνικες παράγονται σε 12 τονικότητες ματζόρε – 12 τονικότητες μινόρε φυσικού- 12 τονικότητες μινόρε αρμονικού και δεκάδες άλλες τονικότητες (πχ δρόμων) που φτιάχνονται με αντίστοιχο κούρδισμα. Ομοίως έχουμε πχ τρομπέτες Bb και Eb….

Δείτε εδώ τις 12 τονικότητες μινόρε αρμονικού

Για πλήρεις πληροφορίες για τις ΤΟΝΙΚΟΤΗΤΕΣ των οργάνων δείτε το άρθρο:

Τονική Μουσική (Tonal ή music of tonality) & ΜΗ Τονική Μουσική (Atonal ή Music of Αtonality)

Σαν παραδοσιακή Τονική Μουσική περιγράφεται αυτή με όρους μιας κλίμακας με συγκεκριμένο οπλισμό και με νότες απ’ τις οποίες φτιάχνονται τα ακόρντα( τριάδα ακόρντου: Τονική – 3η– 5η).

Τα ακόρντα κυρίως φτιάχνονται από νότες της διατονικής κλίμακας και δευτερευόντως από νότες της χρωματικής.

1. Η μουσική που γράφεται σε κλίμακες Ματζόρε και Μινόρε είναι Τονική Μουσική.
2. Η μουσική που γράφεται σε κλίμακες που ΔΕΝ είναι Ματζόρε ή Μινόρε, σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, είναι ΜΗ Τονική Μουσική.
3. Στην τονική μουσική μια νότα είναι η τονική και η νότα αυτή είναι το κέντρο έλξης των υπολοίπων νοτών της χρωματικής κλίμακας, ενώ στην ΜΗ Τονική Μουσική δεν υπάρχει τέτοιο κέντρο έλξης .Δηλαδή επιτρέπεται κατά βούληση η χρήση οποιασδήποτε νότας της χρωματικής.

Τέτοια κλίμακα είναι η Κλίμακα Ολόκληρων Τόνων -WHOLE TONE SCALE-(δεν έχει ημιτόνια) . Ακούστε ΜΗ Τονική Μουσική ΕΔΩ: και ΕΔΩ:

1. Η Τονική Μουσική έχει ιεραρχική δομή, δηλαδή η τονική τριάδα είναι το κέντρο προς το οποίο οδηγούνται οι άλλες τριάδες και μερικές νότες είναι πιο σπουδαίες από άλλες , πχ μελωδία γραμμένη σε C ματζόρε θεωρεί επτά ημιτόνια (από τα 12) πιο σπουδαία από τα υπόλοιπα πέντε .

Όλοι σχεδόν οι πολιτισμοί διαιρούν το ακουστικό φάσμα των φθόγγων σε νότες (ή τόνους).

Η τονική μουσική στηρίζεται στην διαίρεση αυτού του φάσματος σε οκτάβες, κάθε μια απ’ τις οποίες διαιρείται σε 12 ημιτόνια της χρωματικής κλίμακας.

Σήμερα συμβιβαζόμαστε με τα 12 ισοδύναμα ημιτόνια. Βλέπε κεφάλαιο Equal Temperament:

Όταν υπάρχει αίσθηση αλλαγής για το ποιο ακόρντο είναι η τονική δηλαδή όταν έχουμε μεταβολή της κλίμακας τότε λέμε ότι έχουμε ‘’αλλαγή κλειδιού’’ ή αλλιώς όπως λέγεται ΜΕΤΑΤΡΟΠΙΑ ή και ‘’Πέρασμα’’ αν γίνει προσωρινή μετατροπία και επανέλθουμε στο αρχικό κλειδί .

Πάντως η μουσική κοινότητα χρησιμοποιεί εξίσου, και, πολλές φορές, αδιάκριτα, τους όρους key και tonality.

Αυτό το διευκρίνισα αμέσως ΕΔΩ: και ΕΔΩ: και επισήμανα ότι και άλλοι επίσης μουσικοί και ερασιτέχνες χρησιμοποιούν την ίδια λέξη όπως: ΕΔΩ: και ΕΔΩ : αλλά και αλλού σε άλλες μουσικές ιστοσελίδες όπου ανέφερα το ‘’key’’ σαν ‘’κλειδί’’, οι μουσικοί, δεν έδωσαν σημασία τη δέχτηκαν τη λέξη με μια μόνο εξαίρεση .

Πάντως πιστεύω και ο πλέον αρχάριος απέκτησε γνώσεις για τους όρους: Κλειδί, Γνώμονας, Τονικότητα, Clef, Key, Tonality.