Πέντε τραγούδια εμπνευσμένα από το «1984» του George Orwell

Γράφει ο Γιώργος Μπιλικάς (Orfeus)
238 άρθρα στο MusicHeaven

Κανένα άλλο έργο μυθοπλασίας δεν έχει ενσωματωθεί τόσο πολύ στο λαϊκό λεξιλόγιο όσο το εμβληματικό «1984» του George Orwell (1949). Το «Big Brother», το «Room 101», του οποίου η σατιρική προβολή μιας μελλοντικής Βρετανίας ως ολοκληρωτικού υπερκράτους με προπαγάνδα και συνεχή παρακολούθηση, μας χάρισε πολλά ορολογικά στοιχεία όπως το «οργουελικός».

Η δυστοπική ιστορία του Winston Smith, υπαλλήλου του Υπουργείου Αλήθειας, που μισεί μυστικά το καταπιεστικό καθεστώς για το οποίο λογοκρίνει και αλλοιώνει ιστορικά αρχεία, ενώ παράλληλα επιδίδεται σε μυστικές προσπάθειες εξέγερσης, αποτελεί μια διαχρονική ανάλυση της κρατικής υπέρβασης, της πολιτικής ιδεολογικής πλύσης εγκεφάλου και της βαθιάς ανθρώπινης ανάγκης για αυτονομία και αυτοπροσδιορισμό. Η ιδέα για το μυθιστόρημα δημιουργήθηκε κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς οι «Τρεις Μεγάλες Δυνάμεις» (ΕΣΣΔ υπό τον Στάλιν, ΗΠΑ υπό τους Ρούσβελτ και Τρούμαν, και ΗΒ υπό τον Τσώρτσιλ) - δημιούργησαν υποψίες για τον μελλοντικό διχασμό του κόσμου σε σοβιετική και δυτική σφαίρα. Από εκεί άντλησε ο Orwell την εικόνα της εποχής των τριών υπερκρατών.

Έχοντας ήδη αγγίξει τις αλληγορικές αναφορές στον σταλινισμό με την «Φάρμα των Ζώων», ο Orwell απέδωσε μέσα στο «1984» τη δική του αποξένωση από τον σοσιαλισμό, εξαιτίας της αυταρχικής καταστολής στην ΕΣΣΔ και της προδοσίας των επαναστατικών στόχων του 1917. Φυσικά, ένα τόσο δυνατό πολιτικο-φιλοσοφικό θέμα ενέπνευσε πλήθος τραγουδιών της Rock κουλτούρας. Η έντονη επιστημονική φαντασία του «1984» τροφοδότησε συνεργασίες όπως την όπερα των Rick Wakeman & Tim Rice υπό τον μαέστρο Lorin Maazel (2005), και την κινηματογραφική του μεταφορά σε σκηνοθεσία Michael Radford (1984) με πρωταγωνιστή τον John Hurt, συνοδευόμενη μουσικά από τους Eurythmics.

Ο Orwell έγραφε στον Francis A. Hanson:

«Δεν πιστεύω ότι μια τέτοια κοινωνία θα έρθει απαραίτητα… αλλά φοβάμαι πως κάτι παρόμοιο θα μπορούσε να συμβεί…»

Η ολισθητική κλίση προς ιδεολογική ομοιομορφία και βίαιους κρατικούς μηχανισμούς φαίνεται λιγότερο μακρινή σε μια εποχή όπου η εξουσία συμπλέκεται με τους δισεκατομμυριούχους της Silicon Valley, οδηγώντας σε παρακμή της δημόσιας παιδείας και κοινωνικών αγαθών. Η μουσική και οι τέχνες θα παραμείνουν πάντα ως μέσο καλλιέργειας ενσυναίσθησης και φαντασίας ενάντια στην κοντόφθαλμη συντηρητική ηγεμονία. Ας δούμε λοιπόν πέντε τραγούδια που με επιτυχία αποτύπωσαν το προειδοποιητικό μήνυμα του «1984».

Stevie Wonder – «Big Brother»

Μετά το «Little Stevie», ο Wonder είχε ωριμάσει σύντομα ως καλλιτέχνης και μουσικός. Το 1972, στο album «Talking Book», συνδύασε με επιτυχία κοινωνική κριτική και Pop μελωδία. Το «Big Brother» μεταφέρει τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα του «Μεγάλου Αδελφού» από τη μυθική Ωκεανία στην πραγματικότητα των μαύρων κοινοτήτων της Αμερικής. Αντλώντας από την παράδοση της λευκής αποικιακής βίας, το τραγούδι προειδοποιεί πως και οι ΗΠΑ, όπως κάθε αυτοκρατορία, θα καταρρεύσουν, απογυμνώνοντας τους εθνικούς μύθους. Κατά τη διάρκεια της εποχής του COINTELPRO (COunter INTELligent PROgram) και των διωγμών των Black Panthers, ο στίχος της κατάρρευσης της κοινωνίας αποκτά έντονη κοινωνικο-πολιτική βαρύτητα.

Dead Kennedys – «California Über Alles»

Το τέλος της ελεύθερης εποχής του «Summer of Love» στο San Francisco σηματοδότησε για τον frontman Jello Biafra την απογοήτευση από τα εναλλακτικά οράματα. Το «California Über Alles» (1979) σατιρίζει το πολιτικό σύστημα με οργή, χρησιμοποιώντας φράσεις από το «1984»: «Big Bro on white horse is near» και «now it is 1984», μεταφέροντας την εικόνα ενός χιπικο-φασιστικού παρακράτους με «αίθουσες εξόντωσης» και «κρυμμένους μαυροφορεμένους αστυνομικούς». Το τραγούδι, σχεδόν 50 χρόνια μετά, εξακολουθεί να δηλητηριάζει το σύστημα.

Radiohead – «2 + 2 = 5»

Μετά το ξύπνημα του Hail to the Thief, ο Thom Yorke κριτικάρει τον πολιτικό συντηρητισμό και τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Το «2 + 2 = 5» αντιγράφει τον μαθηματικό αφορισμό του «1984», όπου το καθεστώς απαιτεί την αποδοχή ενός ξεκάθαρου ψεύδους. Μέσω της αμφισβήτησης των επίσημων αφηγήσεων, το τραγούδι αντικατοπτρίζει τον πνευματικό αγώνα ενάντια στη συλλογική χειραγώγηση.

Ministry – «Faith Collapsing»

Στο album τους «The Mind Is a Terrible Thing to Taste» (1989), οι Ministry χρησιμοποιούν δειγματοληψίες και ήχους από dystopian ταινίες όπως το «Fahrenheit 451» και στοιχεία από την ταινία του «1984». Το τραγούδι «Faith Collapsing» αναπαριστά την πλύση εγκεφάλου και την ιδεολογική καταπίεση, με Industrial ρυθμούς και ωμή, τραχύτητα, συμβάλλοντας στο συνολικό αντισυστημικό μήνυμα του δίσκου.

David Bowie – «1984»

Λίγο μετά το Ziggy Stardust, ο Bowie εξερευνά θεατρικές φόρμες με το «Diamond Dogs» (1974), εμπνευσμένο από το «1984». Αν και η ιδέα για μια μουσικό-θεατρική μεταφορά απορρίφθηκε από τη χήρα του Orwell, τραγούδια όπως το «We Are the Dead» και κυρίως το «1984» ενσωματώνουν την ψυχρότητα της ανακρίτριας O’Brien, με disco-ρυθμούς και κινηματογραφικές αποχρώσεις. Το «1984» -αλλά και έντονα υπονοούμενα από τον κόσμο του μυθιστορήματος- έγινε single με στόχο την εμπορική απήχηση.

Επίμετρο

Το «1984» του Orwell δεν είναι απλώς ένα μυθιστόρημα. Είναι ένας καθρέφτης της κοινωνίας μας, που αντανακλά την διαχρονική σύγκρουση ανάμεσα στην προσωπική ελευθερία και στην κρατική μεθοδική χειραγώγηση. Τα τραγούδια που επιλέχθηκαν δεν περιορίζονται σε άμεσες αναφορές στα στοιχεία του βιβλίου. Μεταφέρουν όμως, τα θεμέλιά του σε κάθε εποχή και μουσικό ιδίωμα, αναδεικνύοντας την οικουμενικότητά του. Κάθε δημιουργός, τραγουδάει την αγωνία του για έναν κόσμο όπου η τεχνολογία, η πολιτική και τα μέσα ψυχαγωγίας μπερδεύονται με τον έλεγχο και την ιδεολογία. Μα πάνω απ’ όλα, μιλούν στον ακροατή με τον μόνο τρόπο που έχει νόημα: αυτόν που πετυχαίνει να «αγγίξει» την ψυχή και να προκαλέσει σκέψη. Καθώς βυθιζόμαστε ξανά σ’ αυτό το αγαπημένο έργο και στις μουσικές εμπνεύσεις του, ανακαλύπτουμε ότι ο αγώνας για ελευθερία, αλήθεια και αυτονομία είναι διαρκής και οδηγείται -συνήθως- μέσα από την τέχνη και το τραγούδι.

Υστερόγραφο

Όσοι πιστεύετε πως ο Orwell ανήκει στο παρελθόν, ίσως να χρειάζεται να ρίξετε μια δεύτερη ματιά στο σήμερα. Οι στίχοι, οι μελωδίες και οι φωνές που συνδέονται με το «1984» μπορεί να είναι πολύ πιο επίκαιρες απ’ ό,τι νομίζουμε και να μας θυμίζουν να μην παραμένουμε σιωπηλοί, και πως πλησιάζει η ώρα να σταθούμε απέναντι στον «Μεγάλο Αδελφό».

Γιώργος Μπιλικάς