Η φύση του μουσικού ήχου (Μέρος Α)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αν προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα «γιατί μας αρέσει η μουσική» θα διαπιστώσουμε ότι η απάντηση δεν μπορεί να προέλθει ούτε από τον χώρο της μουσικής θεωρίας, ούτε από αισθητικές προσεγγίσεις περί μουσικής ή τέχνης γενικότερα, ούτε από ιστορικές και εθνομουσικολογικές μελέτες.

Όλοι αυτοί οι κλάδοι ασχολούνται με διάφορες πλευρές της μουσικής επιστήμης προσπαθώντας να απαντήσουν στο ερώτημα «τι μουσική μας αρέσει» αλλά όχι «γιατί μας αρέσει».

Το θέμα που θα μας απασχολήσει σ’ αυτήν την εργασία είναι η εξήγηση των αισθητικών μας κριτηρίων για την μουσική με την προσέγγισή της από την σκοπιά της φυσικής και μαθηματικών. Τα δομικά στοιχεία της μουσικής είναι οι μουσικοί ήχοι, αυτούς που ονομάζουμε νότες. Αυτές τις νότες εμείς θα τις εξετάσουμε όχι σαν μουσικές νότες αλλά σαν δονήσεις, (ηχητικά κύματα) ερευνώντας τις φυσικές τους ιδιότητες. Αυτή η αλλαγή οπτικής γωνίας θα μας αποκαλύψει έναν εντελώς καινούργιο κόσμο τόσο όμορφο, γοητευτικό και παράξενο απ’ αυτούς που μόνο η φύση μπορεί να δημιουργήσει.

Το θέμα, όμως, έχει πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις από ότι μπορεί κανένας να φανταστεί με την πρώτη ματιά και δεν περιορίζεται σε θέματα μουσικής και μόνο. Ο καθένας ανάλογα με τα ενδιαφέροντά του και τον τομέα με τον οποίον ασχολείται ή θα ασχοληθεί στο μέλλον, μπορεί να αναπτύξει προβληματισμούς και να ανακαλύψει καινούργιες διαστάσεις σε όλα αυτά.

Αυτό δεν ισχύει μόνο για όσους ασχολούνται ή θα ασχοληθούν με τη μουσική, τη μουσικολογία, τη μουσική τεχνολογία και τη μουσικοθεραπεία, αλλά και γι’ αυτούς που ασχολούνται με την ιατρική, τη βιολογία, τα μαθηματικά, τη φυσική, τη χημεία, την αστρονομία, την αρχιτεκτονική, τη διακόσμηση, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τις γραφικές τέχνες κ.λπ.

Η σχέση της μουσικής με όλες αυτές τις επιστήμες και τις τέχνες είναι ελάχιστα γνωστή και δεν θα μπορούσαμε εδώ να αναλύσουμε διεξοδικά τη σχέση αυτή με την κάθε επιστήμη χωριστά. Αυτό που θα κάνουμε είναι να δούμε τη ρίζα αυτών των σχέσεων, εξετάζοντας τη φύση του μουσικού ήχου.

Ας θέσουμε κατ’ αρχήν την ερώτηση πιο γενικά. Δηλαδή:

Ποιος είναι ο λόγος που μας αρέσουν ορισμένοι ήχοι και άλλοι όχι;Για παράδειγμα, μας αρέσει η μουσική ή το κελάηδημα των πουλιών, αλλά δεν μας αρέσει η οχλοβοή ή ο ήχος ενός φορτηγού ή ενός κομπρεσέρ. Βέβαια δεν αρέσουν σε όλους τους ανθρώπους οι ίδιοι ακριβώς ήχοι, ούτε ενοχλούνται στον ίδιο βαθμό ακούγοντας κάποιους άλλους.

Σε κάποιους για παράδειγμα αρέσει περισσότερο η κλασική μουσική, σε κάποιους άλλους η τζαζ και σε κάποιους η λαϊκή ή η δημοτική μουσική. Έτσι μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι το τι μας αρέσει να ακούμε και το τι μας ενοχλεί είναι θέμα υποκειμενικό και έχει σχέση με την προσωπικότητα και τις ιδιαιτερότητες του καθενός.

Πέρα από τις προσωπικές ιδιαιτερότητες υπάρχουν βέβαια και κοινά χαρακτηριστικά σε ομάδες ανθρώπων με βάση την καταγωγή, το μορφωτικό επίπεδο, τη δουλειά που κάνουν, τις συνήθειές τους κ.λ.π.

Βλέποντας το θέμα με αυτή την οπτική, η μουσική φαίνεται να είναι ένα πολιτισμικό αγαθό -όπως η επιστήμη- και ότι η «μουσικότητα» των ανθρώπων, δηλαδή η ικανότητά τους να νιώθουν συναισθήματα ακούγοντας μουσική, οφείλεται στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού.

Η ποικιλία των μορφών της μουσικής φαίνεται να οφείλεται στην ποικιλία των τρόπων ζωής που είχαν και έχουν οι άνθρωποι ανάλογα τον τόπο και την εποχή που έζησαν ή ζουν. Με βάση τα παραπάνω, η ικανότητά μας να ακούμε και να συνθέτουμε μουσική, φαίνεται να είναι μια ικανότητα επίκτητη και το κριτήριό μας για το τι είναι ωραίο και τι όχι στην μουσική είναι καθαρά υποκειμενικό. Αυτό όμως δεν είναι αλήθεια, αν και αποτελεί την άποψη που έχουν οι περισσότεροι γι’ αυτό το θέμα.

Αυτό που μας αρέσει στην μουσική και αυτό που μας ενοχλεί στην παραφωνία είναι αντικειμενικά προσδιορισμένο και γι’ αυτό είναι κοινό σε όλους τους ανθρώπους και σε όλες τις εποχές της ανθρώπινης ιστορίας.

Οι ιδιαιτερότητες του κάθε λαού και της κάθε εποχής αντικατοπτρίζονται και στις μουσικές τους ιδιαιτερότητες, αλλά δεν αλλοιώνουν τα δομικά στοιχεία της μουσικής, δηλαδή, τις νότες και τον ρυθμό. Για να γίνει πιο κατανοητός ο τρόπος που τίθεται το θέμα, θα κάνουμε έναν παραλληλισμό της μουσικής με τη διατροφή.

Την τροφή του ο άνθρωπος την έπαιρνε από το περιβάλλον του. Η χλωρίδα και η πανίδα κάθε περιοχής όμως είναι διαφορετική με αποτέλεσμα να διαφέρει και το είδος της τροφής των κατοίκων της. Όσες όμως διαφορές και να έχουν τα είδη διατροφής των ανθρώπων ανά περιοχή και ανά εποχή υπάρχουν κάποια βασικά χαρακτηριστικά που είναι κοινά σε όλους τους τόπους και σε όλες τις εποχές.

Για να χαρακτηριστεί κάτι φαγώσιμο ή πόσιμο πρέπει η χημική του σύσταση να είναι τέτοια που να προσφέρει στον οργανισμό του ανθρώπου τις ουσίες εκείνες που χρειάζεται για να ζήσει, δηλαδή τις βιταμίνες, τις πρωτεΐνες, τις θερμίδες κ.λπ. και βέβαια να μην περιέχει τοξικές ή άλλες βλαβερές ουσίες.

Μπορούμε με μεγάλη βεβαιότητα να υποθέσουμε ότι η χημική σύσταση της ανθρώπινης τροφής δεν αλλάζει ανά τόπο ή ανά ιστορική περίοδο, όσο μεγάλες και αν είναι οι διαφορές στα είδη τροφής (ανάλογα το τι παράγει κάθε περιοχή) και στους τρόπους μαγειρέματος και συντήρησης των τροφίμων. Το κριτήριο που διέθετε ο άνθρωπος για την επιλογή της τροφής του ήταν αισθητηριακό δηλαδή με την γεύση, την όσφρηση και ενδεχομένως και με τις άλλες αισθήσεις.

Πολύ αργότερα η επιστήμη ήρθε να ανακαλύψει την χημική σύσταση των διαφόρων τροφίμων και να ερευνήσει την διαδικασία της πέψης.

Ακριβώς το ίδιο συνέβη και με την μουσική. Ο άνθρωπος ανακάλυψε τους μουσικούς ήχους, δηλαδή τις νότες, πολύ πριν εμφανιστεί οποιαδήποτε θεωρία μουσικής και φυσικά δεν ήξερε τον λόγο που τον έκανε να διαλέξει για την μουσική του ορισμένους μόνο ήχους, που ακούγονταν ευχάριστα στο αυτί του, ενώ απέκλεισε κάποιους άλλους που του φαίνονταν κακόηχοι (φάλτσοι).

Από αρχαιολογικές έρευνες σε διάφορες περιοχές του πλανήτη που βρέθηκαν μουσικά όργανα ακόμα και προϊστορικών χρόνων, έγινε δυνατό να υπολογισθούν οι νότες που παρήγαν αυτά τα όργανα. Από τις αποστάσεις που έχουν μεταξύ τους οι τρύπες ενός αυλού (φλογέρας), για παράδειγμα και η σχέση τους με το συνολικό μήκος του οργάνου, μας δίνουν με ακρίβεια τις νότες που παρήγε αυτό το όργανο.

Το εκπληκτικό και εκ πρώτης όψεως παράδοξο, όμως, είναι ότι λαοί που τους χώριζαν τεράστιες αποστάσεις που είναι σίγουρο ότι ο ένας λαός δεν γνώριζε καν την ύπαρξη του άλλου, χρησιμοποιούσαν τις ίδιες νότες. Αυτό και μόνο μας οδηγεί να ψάξουμε την εξήγηση αυτού του φαινομένου όχι σε κάποια πολιτισμικά ή περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά αλλά στις ιδιότητες του μουσικού ήχου.

Παράλληλα, βέβαια μας κάνει να σκεφτούμε ότι το αισθητικό κριτήριο των ανθρώπων για το τι είναι καλό και τι κακό στην μουσική υπήρχε πολύ πριν ο άνθρωπος χρησιμοποιήσει καν τον προφορικό λόγο. Αυτή η έμφυτη «καλλιέργεια» το ενστικτώδες αισθητικό τους κριτήριο είναι από μόνο του γεγονός παράξενο για τους ανθρώπους της εποχής μας.

Η αντίληψη που έχει για τον εαυτό του ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ότι η πνευματική του καλλιέργεια του επιτρέπει να νιώθει αισθήματα ακούγοντας μουσική αφού μπορεί και την «καταλαβαίνει». Η μουσική φαντάζει περισσότερο σαν πνευματικό επίτευγμα και στην ακρόαση και στην σύνθεση της.

Όσο διαδεδομένη κι αν είναι αυτή η αντίληψη -ιδιαίτερα στον δυτικό πολιτισμό- είναι μια κατ’ αρχήν λάθος αντίληψη και κατά την γνώμη μου αλαζονικά ανθρωποκεντρική. Για να καταλάβουμε αυτό που συνέβαινε στους πρωτόγονους ανθρώπους, μπορούμε να δούμε το αντίστοιχό του σήμερα στην ικανότητα των μωρών παιδιών, ακόμα και των εμβρύων να επηρεάζονται έντονα από τους ήχους όπως, από την φωνή της μητέρας τους από το νανούρισμα ή από την μουσική που ακούγεται στον χώρο.

Από έρευνες ξέρουμε ότι οι επιδράσεις αυτές δεν περιορίζονται στην ψυχολογία, αλλά επιδρούν άμεσα στο σώμα, στον οργανισμό του ανθρώπου ακόμα και στην εμβρυακή ηλικία.

Μια ακόμα παρατήρηση που θα ήθελα να κάνω είναι σε σχέση με τον βαθμό

της ικανότητας του πρωτόγονου ανθρώπου να ξεχωρίσει τον μουσικό ήχο από τον «φάλτσο».

Σε κάποιες φυλές στην Αφρική που η ύπαρξή τους αποκαλύφθηκε πρόσφατα, από τον τρόπο ζωής τους υπολογίστηκε ότι ο πολιτισμός τους αντιστοιχεί σε εποχές παλαιότερες από την εποχή του μετάλλου δηλαδή πριν από την γνωστή σε μας ιστορία. Σε έρευνες που έγιναν διαπιστώθηκε ότι η μουσική τους ικανότητα να κουρδίζουν μια νότα στο σωστό ύψος είναι αντίστοιχη ενός σύγχρονου σπουδασμένου επαγγελματία μουσικού.

Από τα προλεγόμενα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η ικανότητα του ανθρώπου να ξεχωρίζει τους ήχους σε «καλούς» και «κακούς» όπως και η ικανότητα του να ακούει και να συνθέτει μουσική φαίνεται ότι είναι περισσότερο έμφυτη παρά επίκτητη.

Αν θελήσουμε να ψάξουμε βαθύτερα αυτή την έμφυτη ικανότητα, θα διαπιστώσουμε κατ’ αρχήν ότι δεν είναι αποκλειστικά ανθρώπινο προνόμιο. Τα ζώα αλλά και τα φυτά επηρεάζονται επίσης από την μουσική, μερικά ζώα μάλιστα μπορούν και να συνθέτουν (π.χ. το κελάηδισμα των πουλιών).

Για να αρχίσουμε να κατανοούμε τις αιτίες αυτού του φαινομένου πρέπει να αντιληφθούμε τον ήχο σαν δόνηση.

Όπως θα δούμε παρακάτω μπαίνοντας στο κυρίως θέμα, ο ήχος είναι στην ουσία δονήσεις που διαδίδονται δια μέσου του αέρα, (διαδίδεται βεβαίως και δια μέσου των υγρών και των στερεών σωμάτων αλλά επειδή το θέμα μας είναι η μουσική εστιάζουμε στη διάδοση του ήχου στον αέρα).

Κατά τη διάδοσή τους, όμως, οι δονήσεις αυτές όταν συναντούν κάποιο εμπόδιο το «συντονίζουν» στη συχνότητά τους. Για παράδειγμα, όταν σε ένα χώρο ακούγεται δυνατά μουσική, τότε αγγίζοντας ένα έπιπλο ή ένα τζάμι σ’ αυτό το χώρο νιώθουμε ότι δονείται ταυτόχρονα με την μουσική. Αυτό είναι το φαινόμενο του ιδιοσυντονισμού.

Σ’ αυτό το φαινόμενο οφείλεται το ότι μπορεί μια ψιλή γυναικεία φωνή σε κάποια συγκεκριμένη νότα να σπάσει ένα ποτήρι. Μεταδιδόμενη η δόνηση της φωνής αναγκάζει το ποτήρι να πάλλεται στην συχνότητά της και μη αντέχοντας το υλικό του ποτηριού αυτή την ταλάντωση σπάζει.

Επίσης όταν μονάδες του στρατού περνούν από κάποια γέφυρα απαγορεύεται να έχουν ρυθμικό βηματισμό γιατί υπάρχει ο φόβος, ο ρυθμός του βηματισμού να συντονίσει την γέφυρα και αν το φαινόμενο είναι έντονο υπάρχει κίνδυνος αυτή να πέσει.

Το φαινόμενο αυτό το αναφέρω γιατί έχει τεράστια σημασία στην μουσική. Όταν ακούμε μουσική νομίζουμε ότι ακούμε μόνο με τα αυτιά μας, ενώ στην ουσία όλο μας το σώμα συντονίζεται με τις ηχητικές δονήσεις λόγω του φαινομένου του ιδιοσυντονισμού.

Ακόμα και να κλείσει κάποιος τα αυτιά του για να μην ακούει, το σώμα του δέχεται τις δονήσεις του ήχου και συντονίζεται με αυτόν. Οι επιδράσεις αυτών των δονήσεων στον άνθρωπο φαίνεται να είναι το κλειδί της κατανόησης της έμφυτης ικανότητας του να νιώθει συναισθήματα ακούγοντας μουσική.