Η φύση του μουσικού ήχου (Μέρος Α)

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Οι αρχαίοι πολιτισμοί (Ελλάδα, Αίγυπτος, Κίνα κ.ά.) είχαν καταλάβει αυτή την επίδραση των δονήσεων του ήχου στον άνθρωπο. Σίγουρα μεγάλο μέρος αυτής της γνώσης έχει χαθεί, αλλά από ότι έφτασε σε μας ή από τον γραπτό λόγο ή από παραδόσεις που συνεχίζουν να υφίστανται μέχρι σήμερα, ξέρουμε ότι η μουσική χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται για θεραπευτικούς σκοπούς και ψυχολογικών αλλά και σωματικών ασθενειών. Ξέρουμε επίσης ότι οι μουσικές αναλογίες χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή μνημείων (πυραμίδες της Αιγύπτου, Παρθενώνας κ.ά.) και έργων τέχνης.

Στην αρχαία Ελλάδα οι μουσικές κλίμακες είχαν κατηγοριοποιηθεί ανάλογα με την επίδραση που πίστευαν πως είχε η κάθε μια στον άνθρωπο. Δηλαδή άλλη κλίμακα τόνωνε το ηθικό των πολεμιστών, ενώ άλλη τους δημιουργούσε νοσταλγία κ.λπ.

Στην αρχαία Κίνα κάποιες νότες εθεωρούντο ανήθικες και είχαν απαγορευτεί με βασιλικό διάταγμα με αποτέλεσμα τα μουσικά όργανα να κατασκευάζονται χωρίς αυτές τις νότες. Βλέπουμε λοιπόν ότι οι λαοί της αρχαιότητας είχαν ασχοληθεί με τις δυνάμεις του ήχου και γνώριζαν πράγματα που εμείς αγνοούμε. Αυτή η γνώση στο μεγαλύτερο μέρος της έχει χαθεί και ένας από τους λόγους είναι ότι η σύγχρονη επιστήμη, στους περίπου τρεις αιώνες ζωής της δεν ασχολήθηκε μ’ αυτήν ιδιαίτερα.

Αντίθετα στον Μεσαίωνα η μουσική ήταν κλάδος των μαθηματικών συνεχίζοντας -έστω και κάτω από το πέπλο του μυστικισμού- την παράδοση των αρχαίων πολιτισμών.

Ο πρώτος που ερεύνησε επιστημονικά το ζήτημα των σχέσεων των μουσικών φθόγγων δεν ήταν μουσικός, αλλά μαθηματικός και φιλόσοφος, ο γνωστός σε όλους Πυθαγόρας. Η παράδοση μας μεταφέρει ότι κατασκεύασε ένα πειραματικό μουσικό όργανο, το περίφημο «μονόχορδον», με σκοπό να βρει τις σχέσεις που διέπουν τις νότες της μουσικής, με βάση το μήκος της χορδής που παράγει την κάθε νότα.

Για παράδειγμα, παρατήρησε ότι αν η όλη χορδή ήταν 90 cm και παρήγε όταν την κτυπούσε μια νότα, τότε η πιο συγγενής ακουστικά νότα δινόταν από μήκος χορδής 45 cm δηλαδή από το μισό μήκος της χορδής και η μετά απ’ αυτήν πιο συγγενής, από μήκος 60 cm. Δηλαδή, από τα 2/3 όλη της χορδής.

Προχωρώντας μ’ αυτή την λογική ανακάλυψε μία μαθηματική κανονικότητα που μετατρεπόταν σε μία μουσική( ή το αντίστροφο) και έθεσε την βάση για τη διερεύνηση των σχέσεων μουσικής-μαθηματικών.

Στη συνέχεια θα επανέλθουμε στον Πυθαγόρα και στην κλίμακά του, όμως χρειάζεται εδώ να τονίσουμε ότι ο Πυθαγόρας και πολλοί μεταγενέστεροι στην αρχαία Ελλάδα (Πλάτωνας, Αριστοτέλης) πίστευαν ότι οι σχέσεις των φθόγγων της μουσικής είναι έκφραση κάποιων σχέσεων πιο γενικών που διέπουν τη φύση και τον άνθρωπο.

Η μουσική απλώς τις περιγράφει και βοηθά ώστε η ανθρώπινη ψυχή να παραμένει σε αρμονία με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Αυτή η άποψη έκανε και τη μουσική ένα από τα βασικότερα μαθήματα την περίοδο εκείνη.

Οι σχέσεις των μουσικών φθόγγων όταν μετατράπηκαν σε αριθμητικές σχέσεις από τον Πυθαγόρα -και αργότερα από πολλούς  άλλους- εφαρμόστηκαν και από καλλιτέχνες διαφορετικών τεχνών, έτσι ώστε να έχουν μουσικές αναλογίες τα έργα τους.

Για παράδειγμα το έργο του γλύπτη Πολύκλειτου ο «Διαδούμενος», είναι το άγαλμα ενός άντρα που αν μετρηθούν τα μέλη του και συγκριθούν μεταξύ τους, το αποτέλεσμα είναι αναλογίες που όταν μεταφερθούν στη μουσική μας δίνουν νότες. Και μάλιστα τέτοιες, που όταν ακούγονται ταυτόχρονα παράγουν ευφωνίες, αυτά που λέμε σύμφωνα διαστήματα στην μουσική.

Αργότερα και ο ζωγράφος Λεονάρντο Ντα Βίντσι χρησιμοποίησε αυτές τις μουσικές αναλογίες στα έργα του. Την αντίληψη ότι η φύση διέπεται από μουσικές αναλογίες οι αρχαίοι δεν την περιόριζαν στο γήινο περιβάλλον. Αντίθετα πίστευαν ότι οι σχέσεις αυτές διέπουν την κίνηση των πλανητών (των ουρανίων σφαιρών) που κινούνται με την αρμονία μουσικών αναλογιών.

Πολλούς αιώνες αργότερα ο Ιωάννης Κέπλερ, αστρονόμος, ανακάλυψε γύρω στα 1600 μ.Χ. ότι οι τροχιές των πλανητών είναι ελλείψεις και όχι κύκλοι. Βαδίζοντας στα ίχνη των αρχαίων σοφών συνέκρινε μεταξύ τους τις γωνίες που σχηματίζουν οι πλανήτες κατά την περιφορά τους (γωνία περιηλίου και αφηλίου). Το καταπληκτικό αποτέλεσμα αυτής της σύγκρισης ήταν ότι οι σχέσεις αυτές μεταφερόμενες στη μουσική μας δίνουν αποκλειστικά σχεδόν μόνο ευφωνίες. Αργότερα η Βαυαρική Ακαδημία Επιστημών επέκτεινε την ίδια έρευνα και σε πλανήτες που ο Κέπλερ δεν γνώριζε την ύπαρξή τους, επειδή ανακαλύφθηκαν μετά από αυτόν. Το αποτέλεσμα είναι εξίσου εκπληκτικό. Όλες οι αναλογίες που προέκυψαν μας δίνουν μουσικά διαστήματα και από αυτά είναι σύμφωνα, σχεδόν όλα (από τα 78 τα 74).

Επίσης αν μπορούσαμε να ακούσουμε ταυτόχρονα όλους τους πλανήτες -καθώς περιφέρονται γύρω από τον ήλιο- θα ακούγαμε μια τεράστια μείζονα συγχορδία.

Μια άλλη εφαρμογή της μουσικής είναι η μουσικοθεραπεία. Για την εποχή μας είναι σχετικά νέα επιστήμη και η έρευνα έχει πολύ δρόμο ακόμα. Παρόλα αυτά είναι μια πανάρχαια θεραπευτική μέθοδος που εφάρμοζαν όλοι οι λαοί των οποίων την ιστορία γνωρίζουμε. Έτσι, τα ιστορικά στοιχεία που έχουμε γι’ αυτό το θέμα είναι πάρα πολλά. Θα αναφέρουμε μερικά μόνο από αυτά.

Ο Όμηρος μας διηγείται ότι ο Οδυσσέας ηρεμεί τις ματωμένες πληγές του με το τραγούδι του. Για τον Ορφέα λέγεται ότι εκτός από μουσικός ήταν και μεγάλος θεραπευτής. Η πανώλη που ξέσπασε στην Τροία καταπολεμήθηκε με τραγούδι. Επίσης, για κάθε αρρώστια υπήρχαν τραγούδια που βοηθούσαν τη γιατρειά της και τα ονόμαζαν «επωδούς». Μην ξεχνάμε ότι ο θεός Απόλλων και ο Ασκληπιός -θεός της Ιατρικής- ήταν πατέρες των Μουσών από τις οποίες πήγαζε η μουσική.

Η πατρίδα, ωστόσο, της ιατρικής χρήσης της μουσικής πρέπει να είναι το μακρινό Θιβέτ. Οι μοναχοί-θεραπευτές στα μοναστήρια του Θιβέτ, από αρχαιοτάτων χρόνων, για να θεραπεύσουν κάποιον προσπαθούσαν να θέσουν σε ταλάντωση και να ενεργοποιήσουν κάποιο νεύρο του ασθενή, παίζοντας με κάποιο όργανο ή τραγουδώντας συνεχόμενα για βδομάδες ολόκληρες -αλλάζοντας βάρδιες- τον ίδιο μουσικό τόνο (νότα). Τον τόνο αυτό τον επιλέγουν ανάλογα με τον ασθενή και το μέρος του σώματος που πάσχει.

Ακόμα και σήμερα μοναχοί του Θιβέτ γνωρίζουν με ακρίβεια ποιο τύμπανο ή ποιο σημείο ενός χάλκινου λέβητα πρέπει να χτυπήσουν για να αντιδράσουν τα νεύρα ενός ασθενή. Στην περίπτωση αυτή μάλιστα μιλάμε για ηχοθεραπεία αφού δεν έπαιζαν κάποια μελωδία αλλά μόνο μία νότα.

Η επιστήμη γνωρίζει πλέον ότι το κάθε όργανο του σώματός μας πάλλεται στην δική του ιδιοσυχνότητα. Η αλλαγή της ιδιοσυχνότητας ενός οργάνου είναι πρόδρομος κάποιας ασθένειας αυτού του οργάνου. Αυτό που δεν γνωρίζουμε ακόμα είναι, εάν επαναφέρουμε με κάποιον τρόπο τη φυσιολογική ιδιοσυχνότητα στο όργανο που πάσχει αν αυτό μπορεί να αποτρέψει ή να θεραπεύσει την ασθένεια όπως πίστευαν οι Θιβετιανοί μοναχοί.