Η προδοσία στο κλέφτικο τραγούδι - Μέρος Α'

Γράφει ο Ιουλία Λυμπεροπούλου (ioulialibera)
23 άρθρα στο MusicHeaven

Τα κίνητρα της προδοσίας

Σε γενικές γραμμές δε διευκρινίζονται ξεκάθαρα τα κίνητρα και τα οφέλη των προδοτών μέσα στα τραγούδια. Ίσως τα υπάρχοντα στοιχεία να μας αφήνουν κάποια περιθώρια εικασιών αν λάβουμε υπόψιν την ιδιότητα του προδότη, τα συμφέροντά του, τη θέση του και ενδεχομένως τι διακυβευόταν από όσα βρίσκονταν στην κατοχή του ή τι κέρδος θα είχε με την προδοσία. Άλλοτε εικάζεται κακό προηγούμενο και ίσως δυσάρεστες εμπειρίες («Από τα τραγούδια των Κολοκοτρωναίων» Δ’), άλλοτε σύγκρουση εξουσιών («Του Χρίστου Μηλιόνη») και άλλοτε εξαναγκασμός («Βοσκοί μαρτυρούν τους κλέφτες»). Τα κίνητρα είναι πιθανό να συνέθεταν διαφορετικοί μεταξύ τους παράγοντες. Οι Βοσκοί, για παράδειγμα, μπορεί να εξαναγκάστηκαν να μαρτυρήσουν τους κλέφτες, αλλά το γεγονός δεν αποκλείει κακό προηγούμενο, εφόσον τα πρόβατα είχαν κλαπεί. Δεν τους εφοδίασαν με τη θέλησή τους. Εκτός και αν ψεύδονταν υπό το καθεστώς πίεσης, για να μην ταυτοποιηθούν ως υποστηρικτές των κλεφτών. Η θέση τους, ωστόσο, αποδεικνυόταν επισφαλής, καθώς διακινδύνευαν αντίποινα από δύο διαφορετικά μέτωπα. Ο καλόγερος («Από τα τραγούδια των Κολοκοτρωναίων» Δ’) και οι ηγούμενοι («Του Κατσαντώνη») δεν αποκλείεται να είχαν οικονομικά ή άλλα κίνητρα, που επίσης παραμένουν αδιευκρίνιστα. Με γνώμονα αυτή την έλλειψη στοιχείων θα επιχειρήσουμε να κάνουμε κάποιες υποθέσεις εντοπισμού των κινήτρων μέσα σε όσα τραγούδια είναι πιο περιγραφικά.

Στην περίπτωση «Του Χρόνη» βλέπουμε το αποτέλεσμα της πράξης του Αλή Τσεκούρα, που θα μπορούσε ίσως να εκληφθεί ως «προδοσία» για το Χρόνη. Στην ουσία, όμως, το τραγούδι δε μας πληροφορεί περαιτέρω για όσους πρόδωσαν τα παιδιά του Χρόνη στον Αλή Τσεκούρα. Αυτού του τύπου ο αιφνιδιασμός αποτελεί μία ηθική ατίμωση για τον ίδιο μέσω του θανάτου των παιδιών του και μία ανοιχτή πρόκληση για την επερχόμενη σύγκρουση. Εδώ υποκρύπτονται, ίσως, προϋπάρχοντες ανοιχτοί λογαριασμοί στο πλαίσιο της σύγκρουσης μεταξύ της επίσημης ξένης εξουσίας και της εξουσίας που ένας κλεφταρματολός είχε επιβάλει ή επεδίωκε να επιβάλει στην περιοχή.

Στο τραγούδι «Του Χρίστου Μηλιόνη» βλέπουμε το Μηλιόνη με τον οπλαρχηγό Τσεκούρα να διαπράττουν μία απαγωγή με στόχο την απόσπαση λύτρων. Πιθανόν αυτή η πράξη να αποτελούσε και μία έμμεση απειλή ως επίδειξη δύναμης, εκτελεστικής ικανότητας και αποφασιστικότητας. Αν οι υπεύθυνοι υποχωρούσαν και έδιναν τα λύτρα, μπορεί στο μέλλον να ξαναβρίσκονταν σε μία ανάλογη θέση. Από την άλλη, αν οι απαγωγείς επιτύγχαναν το στόχο τους, θα καθιερώνονταν ως μία νέα ανεπίσημη εξουσιαστική δύναμη-αντίβαρο στην περιοχή. Έτσι, ο εκπρόσωπος της κεντρικής εξουσίας, μουσελίμης, απευθυνόμενος στην τοπική αυτοδιοίκηση που αντιπροσώπευαν ο Έλληνας προεστός και ο δερβέναγας, επεδίωκε την εξάλειψη αυτής της απειλής. Επιπλέον, ο κατής και ο μουσελίμης ήταν οι υπεύθυνοι διορισμού των αρματολών[48], ενώ ο ανταγωνισμός επεκτάθηκε και στο πρόσωπο του δερβέναγα, καθώς οι Τούρκοι αντικαθιστούσαν ήδη από τις αρχές του 17ου αιώνα τους αρματολούς με «ντερβεναγάδες», ένα σώμα εξισλαμισμένων Αρβανιτών[49]. Επρόκειτο, επομένως, για τη διασφάλιση της αξιοπιστίας της εκτελεστικής ικανότητας αυτής της εξουσίας, που θα αμφισβητούνταν σε περίπτωση υποχώρησης, ιδίως από τη στιγμή που ο κατής (υπεύθυνος διορισμού αρματολών) είχε απαχθεί, και το γεγονός επεξέτεινε την εκβιαστική διάσταση αυτής της πράξης.

Ο τρόπος με τον οποίο αντέδρασαν οι καθιερωμένες εξουσίες, στο συγκεκριμένο τραγούδι, δίνει μία εικόνα της διαπλοκής των σχέσεων του πώς οι τελευταίες γίνονταν αντιληπτές από το λαό και του πώς, αναλόγως σχηματοποιημένες, περνούσαν στα τραγούδια ανεξαρτήτως πραγματικών γεγονότων. Η δράση τους διαβαθμίζεται σε δύο επίπεδα: Ο μουσελίμης απευθύνεται στην τοπική εξουσία και αυτή με τη σειρά της σε ένα εκτελεστικό όργανο, του οποίου η περαιτέρω οικονομικο-πολιτική εμπλοκή δε διευκρινίζεται. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι διατηρούσε προσωπική σχέση με το Μηλιόνη. Ο μουσελίμης υπόσχεται «ψωμί» και «πρωτάτα» στους τοπικούς άρχοντες (στίχος 10). Το «πρωτάτο» στο δημοτικό τραγούδι είναι μία αυτόνομη επικράτεια που ο κλεφταρματολός ορίζει, ενώ ο χριστιανικός πληθυσμός ζει ελεύθερος[50]. Ελεύθερος με την έννοια ότι δεν επιτρεπόταν στους εκπροσώπους των τουρκικών αρχών να ασκήσουν σε αυτές τις περιοχές την εξουσία τους[51]. Η οποιαδήποτε φορολογική ή άλλη υποχρέωση αποπληρωνόταν στους κλεφταρματολούς. Ακριβώς σε αυτό το σημείο βρίσκεται ο ακρογωνιαίος λίθος του ανταγωνισμού μεταξύ τοπικής και αρματολικής εξουσίας σε σχέση με το σφετερισμό της φορολογικής προσόδου μέσω της οποίας οι εξουσιαστικοί φορείς αυθαιρετούσαν εις βάρος του πληθυσμού[52].

Η πρόταση του μουσελίμη, επομένως, αποτελεί ένα ισχυρό δέλεαρ, εφόσον υπόσχεται καθεστώς σχετικής αυτονομίας και αύξηση του εισοδήματος· άρα επιπλέον εξουσία και χρήμα. Διαπιστώνονται με άλλα λόγια οι ρόλοι: ποιοι ήταν σε θέση να προτείνουν (μουσελίμης, κατής)· ποιοι να συναινούν αυθαιρετώντας (Έλληνας πρόκριτος, δερβέναγας)· ποιοι να παίζουν ρόλο απλού εκτελεστικού οργάνου, έχοντας ίσως την ελπίδα κάποιας βελτίωσης, που δε δηλώνεται εδώ (Σουλεϊμάνης)· ποιοι, τέλος, να παίρνουν τη μοίρα στα χέρια τους αποφασιστικά, κερδίζοντας με το προβάδισμα του αιφνιδιασμού στοιχεία από όλες τις παραπάνω θέσεις (κλεφταρματολοί – απαγωγή). Αυτό έδωσε στο λαϊκό στοχαστή τουλάχιστον το έναυσμα της ηρωοποίησης και ταύτισης, καθώς ο Μηλιόνης βρίσκεται στο μέσον μίας κατάστασης που έχει προκαλέσει, αλλά εξιλεώνεται από την «προδοσία» του βλάμη του, τη γενναιότητα και το αίσθημα μη υποταγής-ελευθερίας που επιδεικνύει στο τέλος.

Το γεγονός ότι τα κίνητρα δε διευκρινίζονται οφείλεται ίσως στην έννοια του «αυτονόητου» για το λαϊκό ποιητή, ο οποίος γνώριζε τα γεγονότα. Ακόμα και αν η ιστορική ακρίβεια λανθάνει, ενώ πρωταγωνιστούν τα μοτίβα και τα συνήθη σχήματα μέσα από τα οποία περιγράφεται η προδοσία, το πλαίσιο όπου στήνεται η αφήγηση δε διαφέρει από την πραγματικότητα που βίωνε ο λαός. Οι συνεχείς ανταγωνισμοί για τη βελτίωση της θέσης των κλεφταρματολών, επομένως, οι οποίοι αναπόφευκτα συγκρούονταν με όσα μέτωπα εξουσιών τούς συρρίκνωναν, τους ακύρωναν ή αμφισβητούσαν ακόμα και την ύπαρξή τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ήταν μία καθημερινότητα που λειτουργούσε σαν άγραφος νόμος. Υπονοώντας ποιητικά τα παραπάνω «αυτονόητα» το λαϊκό κριτήριο δε θεωρούσε προφανώς αναγκαία την καταγραφή τους στα τραγούδια. Παραβλέποντας, όμως, ο λαϊκός στοχαστής τα κίνητρα μοιάζει να αποδυναμώνει την ουσία τους εξαίροντας το αποτρόπαιο της ίδιας της προδοτικής πράξης ανεξαρτήτως κινήτρων. Στο τραγούδι «Του Βλαχοθανάση» υπερτονίζονται οι ευεργεσίες του ήρωα προς τους προδότες, οι οποίοι παρ’ όλα αυτά στράφηκαν εναντίον του. Προβάλλεται έτσι η ηθική διάσταση της προδοσίας, χωρίς να προσδιορίζονται τα πρακτικά οφέλη που θα αποκόμιζαν οι θύτες. Ατονεί με αυτό τον τρόπο στη λαϊκή συνείδηση η οποιαδήποτε πιθανότητα δικαιολογίας και άφεσης των δραστών. Καταδικάζεται, λοιπόν, πάλι «αυτονόητα» η πράξη τους.

Η ηθική διάσταση της προδοσίας φαίνεται και στα τραγούδια «Του Λεπενιώτη», «Του Λιάκου» και «Του Σάφακα». Ο Λεπενιώτης παγιδεύτηκε από τα ίδια τα όργανα της εξουσίας μετά την αμνήστευσή του. Σε μία στιγμή που τυπικά το ζήτημα των ενδεχόμενων διαφορών θα έπρεπε να θεωρείται λήξαν. Ο άγραφος νόμος του γοήτρου, σαν άτυπη βεντέτα, αποδείχθηκε τελικά πιο ισχυρός στο πλαίσιο μιας κοινωνίας όπου οι άτυποι κανόνες ηθικού δικαίου είχαν μάλλον μεγαλύτερη ισχύ. Στην περίπτωση του Λιάκου η προδοσία ήταν αναπόφευκτη, γιατί δεν προσκυνούσε την επίσημη ξένη εξουσία. Υπερασπιζόταν, επομένως, την αυτονομία και κατ’ επέκταση την αξιοπρέπειά του στην αντίληψη του λαϊκού δημιουργού, που μέσα από την ύπαρξη και την ποιητική εικόνα των κλεφταρματολών συνέθετε τη δική του ιδεατή αντίσταση εξυμνώντας πρόσωπα που ανέρχονταν στη σφαίρα των συμβόλων. Η περίπτωση του Σάφακα, τέλος, αναδεικνύει το αποτρόπαιο της πράξης μέσα από την ίδια την περιγραφή. Η φύση συνέπασχε με όσα θα ακολουθούσαν, τα οποία εμφανώς ο ήρωας αγνοούσε, υπογραμμίζοντας την τραγική του διάσταση. «Ήταν η μέρα βροχερή κι η νύχτα χιονισμένη». Ο Σάφακας χαρακτηρίζεται «άξιος», γεγονός που εξυψώνει αυτόματα στην αντίληψη του ακροατή τον ήρωα. Είναι επίσης πιστός σε αντίθεση με τον «άπιστο» βλάμη και προδότη του, που αθέτησε τον όρκο του: «τον έχεις φίλο κι αδελφό και βλάμη στο βαγγέλιο». Επιπλέον, ο βλάμης του φαίνεται να είναι ο μόνος άνθρωπος που εμπιστεύεται, ώστε σπεύδει να τον βρει, μόλις δραπετεύει. Και εκείνος: «Πικρό καρτέρι σόκαμε στο μοναχό το δέντρο». Η εικόνα που δίνεται υπονοεί τη μοναξιά του Σάφακα στο θάνατό του, όπου ο μόνος υποτιθέμενος υπερασπιστής του υπήρξε και ο αυτουργός του εγκλήματος. Προδίδεται έτσι η προσωπική-ιερή σχέση. Η πράξη γίνεται ανόσια και εκθέτει τον ήρωα ακόμα πιο έντονα στο αναπόφευκτο της μοίρας του.