Βυζαντινή Μουσική: Τα μυστικά της γραφής

Τα σημαδόφωνα κυριαρχούν. Ο ψάλτης θα πρέπει να ξέρει πέραν από τους βασικούς χαρακτήρες της βυζαντινής μουσικής, του φθόγγους δηλαδή, και άλλα 40 περίπου σημάδια, τα οποία εκπροσωπούν ολόκληρη μουσική φράση το καθένα, τα σημαδόφωνα...Στ' αλήθεια μοιάζει το ψάλσιμο εκείνης της εποχής με αποκρυπτογράφηση ή και στενογραφία. Αυτό δε γινόταν τυχαία. Τα σημεία εκείνα που λείπουν σήμερα από τον κατάλογο των "σημαδιών", των φθόγγων της Βυζαντινής Μουσικής, μέσα στη μεγάλη τους ανάλυση, την οποία "υποχρέούνταν" οι ψάλτες να γνωρίζουν και να αποδίδουν έδιναν τη δυνατότητα για μια διαφορετική και πιο περίτεχνη απόδοση του μέλουσ που ίσως τα σημερινά σημεία να αφαιρούν.

Σε μια γρήγορη επισκόπηση της πορείας της παρασημαντικής, δηλαδή της σημειογραφίας της Βυζαντινής Μουσικής, θα διακρίναμε τα εξής στάδια, εντελώς σχηματικά:
1. Αρχικά, μην ξεχνάμε - όπως το έχουμε αναλυτικά αναφέρει και σε προηγούμενο άρθρο - πως η πηγή για τη δημιουργία της παρασημαντικής είναι η αρχαία μουσική σημειογραφία, που δεν ήταν άλλη από τα γράμματα της Αλφαβήτου (μεγάλα, μικρά, όρθια, πλάγια, κομμένα κ.ο.κ.). Οι αρχαίοι έλληνες χρησιμοποιούσαν την αλφάβητο, παραποιώντας την ελαφρώς, μαζί με άλλα περίπου 1.500 σημεία, για να αποτυπώσουν τη μουσική κι αυτό φαίνεται στα έργα του Αλύπιου, του Αριστείδου Κουϊντιλιανού, του Γαυδεντίου και άλλων. Θα λέγαμε λοιπόν ότι σε πρώτη φάση, δηλαδή από την εποχή που άρχισαν αν γράφονται τα πρώτα μέλη της Βυζαντινής Μουσικής - δηλαδή τους πρώτους αποστολικούς χρόνους - και μέχρι τον 4ο περίπου αιώνα, κυριαρχεί η ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΟΓΡΑΦΙΑ.

2. Η αρχαία όμως παρασημαντική δεν αρκούσε, όπως αποδείχθηκε με το πέρασμα του χρόνου, για να αποτυπωθεί όλος ο πλούτος της βυζαντινής μουσικής. Από τον Δ' αιώνα και έπειτα η μουσική των βυζαντινών μελών προσπαθεί να βολευτεί σε συμβολικά σημεία, για να αποτυπωθεί. Μόλις άρχιζε η καλλιέργεια μιας συμβολικής γραφής, η οποία θα αρχίσει συστηματικότερα να αναπτύσσεται από τα μέσα του 10ου αι. και ύστερα. Μια σημαντική μορφή όμως του 8ου αι. θα δώσει νέα πνοή στον τρόπο γραφής.



O ΄Αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός διαμορφώνει το σύστημα της ΑΓΚΙΣΤΡΟΕΙΔΟΥΣ ΠΑΡΑΣΗΜΑΝΤΙΚΗΣ, απλοποιώντας κατά πολύ τον τρόπο γραφής των βυζαντινών μελών, ο οποίος χρησιμοποιούνταν έως τότε. Πάντως για εμάς σήμερα και αυτός ο τρόπος γραφής θα φαινόταν ιδιαίτερα δύσκολος, σε σχέση με τη γραφή που έχουμε συνηθίσει, καθώς επρόκειτο για μια σχεδόν ιερογλυφική γραφή, όπου κάθε σημείο μπορούσε να υπονοεί και περισσότερους από δύο ή και τρεις φθόγγους ή και μουσική φράση ολόκληρη. Η αγκιστροειδής γραφή βέβαια ήδη είχε αρχίσει, σε μια πρώτη μορφή να διαμορφώνεται και στη μουσική της Δύσης, από τον Γρηγόριο τον Διάλογο, ήδη από τον 6ο αι. Η πρωτοτυπία ωστόσο του έργου του Αγ. Ιωάννου του Δαμασκηνού επικεντρώνεται κυρίως στη διαμόρφωση ενός συστήματος κατάταξης των ήχων της ανατολικής μουσικής σε 8 ήχους, ανασκευάζοντας την αρχαία ελληνική οκτωηχία, μέσα από το έργο του "Οκτώηχον". Πρόκειται για τους 8 ήχους της Βυζαντινής Μουσικής, που χρησιμοποιούμε και σήμερα, δηλαδή, στον Πρώτο (Α'), Δεύτερο (Β'), Τρίτο (Γ'), Τέταρτο (Δ΄), Πλάγιο του Πρώτου (πλ.Α'), Πλάγιο του Δευτέρου (πλ.Β), Βαρύ και Πλάγιο του Τετάρτου (Πλ. Δ'), οι οποίοι κατάγονται λοιπόν από τους Δώριο, Λύδιο, Φρύγιο, Μιξολύδιο, Υοδώριο, Υπολύδιο, Υποφρύγιο και Υπομιξολύδιο των αρχαίων ελλήνων. Για τη σημαντική αυτή συμβολή του στη διαμόρφωση της Βυζαντινής Μουσικής, ονομάζεται τιμητικά ως "Μαΐστωρ της Μουσικής".

3. Από τα μέσα του 10ου αι. και ύστερα, αναπτύσσεται η συμβολική γραφή που αναφέραμε προηγουμένως. Τα βυζαντινά μέλη άρχισαν να γράφονται με τα λεγόμενα νευματοειδή σημεία, όταν την ίδια περίοδο, η μουσική της Δύσης ακουλουθούσε παρεμφερή συμβολική γραφή για την αποτύπωσή της, δηλαδή τα αγκιστροειδή σημεία. Ήταν η εποχή της ΝΕΥΜΑΤΟΕΙΔΟΥΣ ΣΗΜΕΙΟΓΡΑΦΙΑΣ, η οποία θα διαρκέσει έως και τα τέλη περίπου του 12ου αι. μ.Χ. (Να σημειώσουμε, στο σημείο αυτό ότι την ίδα εποχή, στη μουσική του δυτικού μέλους, ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός σημειώνεται, χάρη στο μοναχό Guido d' Arezzo (Ιταλία, 990-1050 μ.Χ). Αυτός βασισμένος στη νευματοειδή γραφή έθεσε τις βάσεις για την διαμόρφωση της σημειογραφίας της ευρωπαϊκής μουσικής, έτσι όπως την γνωρίζουμε σήμερα, καθώς και σε αυτόν οφείλεται η ονοματοθεσία των φθόγγων της μουσικής αυτής: ut (do), re, mi, fa, sol, la, si, που για τη διαμόρφωσή της χρησιμοποιήσε τις πρώτες συλλαβές κάθε στίχου του ύμνου του Αγίου Ιωάννου: "Ut queant laxis, Resonarum fibris κ.λ.π."). Ενώ στο ίδιο χρονικό πλαίσιο και από τον 8ο αιώνα περίπου ένα ακόμα είδος συμβολικής μουσικής γραφής αναπτύσσεται, στους κόλπους του βυζαντινού μέλους, η ΕΚΦΩΝΗΤΙΚΗ ΠΑΡΑΣΗΜΑΝΤΙΚΗ. Η φωνή σημειώνεται, με την παρασημαντική αυτή, μέσα από σημάδια προερχόμενα από την προσωδία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, (τόνους και πνεύματα).

4. Η ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ ΣΗΜΕΙΟΓΡΑΦΙΑ αναπτύσσεται και κυριαρχεί από τα τέλη του 12ου περίπου αιώνα και έως τα τέλη του 17ου αι μ.Χ.. Πρόκειται για την τελειότερη για την εποχή της συστηματοποιημένη σημειογραφία, η οποία προήλθε ως μετεξέλιξη κατά βάση της παρασημαντικής του Ιωάννου του Δαμασκηνού. Δείγματα αυτής βρίσκουμε στα κείμενα μιας άλλης μεγάλης μουσικής φυσιογνωμίας, του Αγ. Ιωάννου του Κουκουζέλη (12ος αι. μ.Χ).

5. Οι τροποποιήσεις των σημείων που καταρχήν καθιέρωσε με τρόπο συστηματικό ο Αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός, συνεχίστηκαν και αργότερα από τα τέλη του 17ου αι. και έπειτα δηλαδή, μέσα από τις προσπάθειες πολλών μεγάλων μουσικών, όπως ο Ιωάννης ο Τραπεζούντιος, ο Πέτρος ο Πελοποννήσιος, ο Αγάπιος ο Παλιέρμος, ο Πέτρος ο Βυζάντιος, ο Γεώργιος ο Κρης. Σκοπός όλων ήταν η όσο το δυνατό απλούστευση της δυσνόητης γραφής του βυζαντινού μέλους.

6. Εκείνοι όμως που ριζικά μετέβαλαν το σύστημα γραφής και δημιούργησαν, δανειζόμενοι πολλά στοιχεία από την κατά πολύ απλούστερη ευρωπαϊκή μουσική, μια νέα ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΟΓΡΑΦΙΑ, η οποία με σαφήνεια και απλότητα προσδιορίζει την ενέργεια όλων των χρησιμοποιούμενων σημείων και την οποία χρησιμοποιούμε έως σήμερα είναι οι τρεις μουσικοί, που αναφέραμε και στην αρχή του άρθρου: Γρηγόριος, Χρύσανθος και Χουρμούζιος.