Στον απόηχο του Πολυτεχνείου: Μια παράλληλη μουσική ιστορία

Καλοκαίρι του 68΄: Στο σπίτι του στην Αθήνα ο Σταύρος Κουγιουμτζής απευθύνεται στον Μπιθικώτση:

"Γρηγόρη θέλω να μας πεις ένα τραγούδι του Μίκη που τ΄αγαπώ ιδιαίτερα. Πες το ψυθιριστά όλοι κοιμούνται"

Πήρε ο Γρηγόρης την κιθάρα, έπαιξε κανα δυό ακόρντα και σταμάτησε...

"Έχετε τίποτα εσατζήδες εδώ γύρω;" και χωρίς να περιμένει απάντηση άρχισε με ψυθιριστή φωνή:

"Φεγγάρι Μάγια μου έκανες/

και περπατώ στα ξένα..."

(Σταύρου Κουγιουμτζή: Χρόνια σαν βροχή σελ. 24-25)

 

Το παραπάνω περιστατικό αποτελεί μια ζωντανή καταγραφή της περιρρέουσας ατμόσφαιρας της εποχής, των καλλιτεχνικών και πολιτικών κινδύνων, αλλά και της δύναμης και του ρόλου που διαδραμάτισε το τραγούδι στην Ελλάδα. Σε μια περίοδο απο τις πιο γόνιμες με παγκόσμια ουσιαστική ακτινοβολία.

Με λύπη παρατήρησα την παντελή απουσία αφιερωμάτων για το Πολυτεχνείο στην ιδιωτική τηλεόραση, ενώ η απο υποχρέωση λόγω δεξιάς κυβερνήσεως σχετική κρατική προβολή, περατώθηκε μέχρι τις 6-7 περίπου το απόγευμα. Μετά η Ελλάδα συνέχιζε να ταξιδεύει...

Υποτονικά τα αφιερώματα, το δε κανάλι της Βουλής περιορίστηκε ουσιαστικά σε μια συνέντευξη του Θεοδωράκη, στην μετάδοση της Ιστορικής Συναυλίας του 76 με το Άξιον Εστί (που δεν έχει άμεση σχέση με το Πολυτεχνείο) και ένα ντοκυμαντέρ για τον Ρίτσο. Τίποτα άμεσο όμως για το Πολυτεχνείο. Δεν είναι καιρός για προβολή παλαϊκών εκδηλώσεων και κινημάτων...

Τραγικές και οι εικόνες των σχολικών εκδηλώσεων. Η επέτειος επιχειρείται να χαρακτηριστεί γραφική, οι διευθυντές αν δεν ανήκουν στον αριστερό ή έστω κεντροαριστερό χώρο δεν πατάν το πόδι τους, οι μαθητές μαθαίνουν τραγούδια που οι καθηγητές της μουσικής τους δεν έμαθαν ποτέ στο ωδείο, ούτε θα μπουν στον κόπο να τους διδάξουν την μουσική ιστορία της εποχής και την ποίηση και το νόημα των τραγουδιών αυτών που έχει γραφτεί με αίμα διώξεις και ιστορίες.

Η παιδαγωγική αξία της μάθησης έχει πάει περίπατο.  Τα τραγούδια που έχουν άμεση σχέση με την περίοδο και τους αγώνες αυτής χαρακτηρίζονται γραφικά και κουραστικά, ενώ πιασάρικά τραγούδια της σημερινής νεολαίας που αγνοεί την ιστορία που οφείλουν να της μάθουν, εμφανίζονται, αντικαθιστώντας τα αυθεντικά ενοχλητικά: Γυρίζω τις πλάτες μου π.χ., Κουτσή Κιθάρα, Κάποτε θα ρθουν να σου πουν(αυτό μάλλον για την ερμηνεία του Σιδηρόπουλου και όχι για τους ίδιους τους δημιουργούς του), λίγο απο Βουρλιώτη ή Άκτιβ Μέμπερ και γενικά οτιδήποτε για να βρει κίνητρο ο μαθητής να πει το τραγούδι που του αρέσει και ν΄αρέσει στη συμαθήτρια... Σχολείο σε σταθερή παρακμή, η πραγματική ιστορία στο απόσπασμα ένθεν και ένθεν...

Είπα λοιπον σήμερα να επανέλθω σε μουσικούς δρόμους παρουσιάζοντας μια παράλληλη της ιστορικής μουσική πορεία. Στον απόηχο βέβαια του φετεινού εορτασμού, που η Βουλή ευτύχησε να έχει βουλευτές νοσταλγούς της δικτατορίας, σαν τότε που είχε μπει "λουκέτο". Σημεία των Καιρών...

Η αρχική ιστορία συνήθως γνωστή: Την 21η Απριλίου του 1967, τεθωρακισμένα οχήματα καταλάμβαναν τους δρόμους της Αθήνας καταλύοντας την Ελληνική, Βασιλευόμενη, τότε, Δημοκρατία και την υπηρεσιακή Κυβέρνηση του Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Οι προγραμματιζόμενες εκλογές της 28ης Μαΐου δεν έγιναν ποτέ. Με επίκληση του κομμουνιστικού κινδύνου, έγινε χρήση του Νόμου ΔΞΘ΄ του 1912 και του στρατιωτικού σχεδίου «Προμηθεύς» προς επέμβαση του Στρατού. Οι ιθύνοντες νόες της δικτατορίας γνωστοί. Ημέρα Παρασκευή, μια μέρα ταμπού για τους προς έγκριση στίχους στην επιτροπή Λογοκρισίας.

 

"Στο τέλος της γιορτής να τραγουδήσει/

Παρασκευή το βράδυ του φονιά/ ( Αυτός που δεν εγνώρισε γενιά )

και του λαού ( καημού ) την πόρτα να χτυπήσει..."

(Μάνου Ελευθερίου Τα λόγια και τα χρόνια (αλογόκριτο) σε παρένθεση η πρώτη λογοκριμένη μορφή στην περίφημη "Θητεία" του Γιάννη Μαρκόπουλου, με την εισαγωγή απο τα Μαλαματένια Λόγια-αρχές 1974)

 

Με συνοπτικές διαδικασίες ο 27χρονος τότε βασιλέας Κωνσταντίνος, υπέγραψε(ή έστω υποχρεώθηκε να υπογράψει) Βασιλικό Διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο ανεστάλησαν όλες οι διατάξεις του Συντάγματος που αναφέρονταν σε ατομικές ελευθερίες. Αστραπιαία, πραγματοποιήθηκαν χιλιάδες συλλήψεις, βασανισμοί, θάνατοι, όπως η δολοφονία του νομικού Νικηφόρου Μανδηλαρά, και εξορίες σε τόπους όπως η Μακρόνησος, η Γυάρος και ο Αϊ Στράτης ακολούθησαν.

Γράφει ο Παναγούλης:

"Μαθαίνοντας τον θάνατό σου δεν μπόρεσα να κλάψω.
Στριφογύριζα στο κρεβάτι του νοσοκομείου.

Θυμόμουνα την τελευταία μας συνάντηση./
Δε θα τολμήσουν, έλεγες./
Δεν έχουν άλλο δρόμο, σ΄ απαντούσα".

Μίκη Θεοδωράκη: "Στον Νικηφόρο Μανδηλαρά" Τα τραγούδια του αγώνα 1974

 

Γρήγορα η δικτατορία ρίζωσε ως μηχανισμός. Περιστασιακές ενέργειες εμψύχωναν μεν το ηθικό των Ελλήνων, αλλά δεν μπορούσαν να προξενήσουν σοβαρές αλλαγές. Το ίδιο αποτέλεσμα είχε και το υπό του βασιλέως Κωνσταντίνου αποτυχημένο αντιπραξικόπημα στις 22 Δεκεμβρίου του 1967, που οδήγησε την Βασιλική οικογένεια στο εξωτερικό και ουσιαστικά το μοναρχικό πολίτευμα στο «χρονοντούλαπο» της Ιστορίας.

Επιβλήθηκε και εφαρμόσθηκε άμεσα: Κλείσιμο της Βουλής, Έλεγχος του Τύπου, Λογοκρισία στην Τέχνη και το Λόγο, Κατάργηση Μονιμοποίησης των Δημοσίων Υπαλλήλων, Χειραγώγηση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας με μαζικές εκθρονίσεις επισκόπων και απομάκρυνση απο το κέντρο ενοχλητικών κληρικών. Φυσικά καλοθελητές επίορκοι υπήρξαν πολλοί, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Αθηνών Σεραφείμ που διορίσθηκε πραξικοπηματικά με όρο να διορίσει τον Ιωαννίδη. Σε επισκόπους που αρνήθηκαν να τελέσουν δοξολογία επι τη εορτή της Επαναστάσεως (21 Απριλίου) απεστάλλησαν ψυχίατροι ή απειλήθηκαν με εκθρόνιση ή εκτοπισμό στο Άγιον Όρος...

Η εξαιρετική δισκογραφική παραγωγή της εποχής έπαιξε τεράστιο ρόλο, πρωτοφανή στα διεθνή χρονικά. Ποτέ το τραγούδι δεν είχε τέτοια πολιτική και ουσιαστική συμβολή.

Η αντίδραση κατά της Χούντας υπήρξε μεγάλη, όχι, όμως, απαραίτητα η αναμενόμενη ή η πολύ δυναμική. Υποτονικές, πάλι, μπορούν να χαρακτηρισθούν οι κινήσεις των χωρών του εξωτερικού. Μόλις τον πρώτο καιρό του πραξικοπήματος, στις 22 Ιουνίου του 1967, η κυβέρνηση των Η.Π.Α. δια του, τότε, Αντιπροέδρου της Νίξον, στήριξε άτυπα αλλά ουσιαστικά το όλο καθεστώς. Ωστόσο και η Σοβιετική Ένωση κρατά διφορούμενη στάση. 

Το 1968 θα χαρακτηρισθεί από μερικά σημαντικά γεγονότα: τον θάνατο μετά από βασανιστήρια του βουλευτή της Ε.Δ.Α. Γιώργου Τσαρούχα, την απόπειρα δολοφονίας κατά του Γεωργίου Παπαδόπουλου από τον Αλέξανδρο Παναγούλη,το στημένο δημοψήφισμα με το οποίο η χούντα εδραίωσε το νέο σύνταγμά της και φυσικά την διάσπαση του Κ.Κ.Ε. Ωστόσο ελάχιστα η διεθνής κοινή γνώμη ασχολήθηκε με την παθούσα Ελλάδα, αφού η χρονιά αυτή μονοπωλήθηκε από την δολοφονία του αφροαμερικάνου Μάρτιν Λούθερ Κίγκ, την Εισβολή στην Πράγα των σοβιετικών στρατευμάτων και την εξέγερση τον Μάιο στη Γαλλία, που οδήγησε τον Γαλλικό λαό στους δρόμους και την Γαλλική κυβέρνηση σε παραίτηση.

Το γεγονός που απετέλεσε την αφορμή για την πρώτη μαζική αντίδραση του λαού κατά της χούντας, ήταν η κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου το Νοέμβριο του ιδίου έτους. Η κηδεία αυτή εξελίχθηκε σε παλλαϊκό συλλαλητήριο της Δημοκρατίας, όπου κυριάρχησαν συνθήματα κατά της χούντας, με το λαό να τραγουδάει τραγούδια από την «Ρωμιοσύνη» του Ρίτσου / Θεοδωράκη (εκδόθηκε μουσικά το 1966) που βέβαια ήταν απαγορευμένη, όπως και κάθε τι δημοκρατικό και κυρίως αυτό:

 

"Με τόσα φύλλα σου γνέφει ο ήλιος καλημέρα/ με τόσα φλάμπουρα λάμπει, λάμπει ο ουρανός/

και τούτοι μες τα σίδερα και κείνει μες το χώμα/ Σώπα όπου να `ναι θα σημάνουν οι καμπάνες."

Το 68΄ είναι μια χρονιά που το ειρηνευτικό κίνημα, βρίσκεται παγκόσμια στην κορύφωσή του. Ο πολίτης του κόσμου «στις γειτονιές του κόσμου» όπως ο Λευτέρης Παπαδόπουλος έχει γράψει, ζούσε κάτω από ένα ισχυρό πολιτικό και πολεμικό κλίμα, που έμεινε στην ιστορία ως «Ψυχρός Πόλεμος»: Κορέα, Κούβα, Βιετνάμ, πυρηνική απειλή, ουσιαστικά εμπόλεμο στην Κύπρο,  διώξεις των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, διώξεις και εξορίες κομμουνιστών στη Δύση και αντιφρονούντων στην Ανατολή, διάνθιζαν τακτικότατα τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων. Ο αντιπολεμικός χαρακτήρας αποτελούσε αναφορά σε αυτά τα γεγονότα, συχνότατα δε στον Αμερικάνικο Ιμπεριαλισμό τονίζοντας αξίες όπως η Ειρήνη και το Εργατικό Κίνημα:

"Δώδεκα παιδιά στους δρόμους, δώδεκα σπαθιά/  πήραν το Χριστό στους ωμούς δώδεκα παιδιά/
χάραξαν στη γη τους νόμους, άνοιξαν στη νύχτα δρόμους/ κι έγινε η αγάπη πιο βαθιά

Γράψαν μιαν ευχή, να μη ξεχαστεί/ κάτω από το χώμα η γιορτή"

(Δ. Χριστοδούλου Δώδεκα Παιδιά , μελλοποίηση Μ. Λοΐζου απο το  "Καλημέρα Ήλιε (Άνοιξη 1974)".

Μέσα σε όλα τα παραπάνω, η ΜΙΝΟΣ εκδίδει τον πρώτο της δίσκο που είναι ο "Σταθμός" του Μάνου Λοΐζου σε στίχους Λ. Παπαδόπουλου. Ένα τραγούδι θα τραβήξει ιδιαίτερα την προσοχή της Ασφάλειας:

"Πίσω απ΄την πόρτα το καρφί/ και στο καρφί σακάκι/..."

Καθώς όποιος έχει την μύγα μυγιάζεται, το καρφί θεωρείται ότι αναφέρεται στον χαφιέ και ο στίχος αλλάζει υποχρεωτικά:

"Πίσω απ΄την πόρτα την κλειστή ένα παλιό σακάκι"...

Το 1969, στις 31 Ιανουαρίου, θα εκδηλωθεί η πρώτη ουσιαστική εκ του εξωτερικού αντίδραση. Το Συμβούλιο της Ευρώπης εισηγείται την αποπομπή της Ελλάδος από το Συμβούλιο με ψήφους 92 υπέρ και 11 κατά. Αίσθηση επίσης προκαλεί η καταδίκη της δικτατορίας από τον νομπελίστα ποιητή Γιώργο Σεφέρη. Ο τελευταίος ως νομπελίστας αποτελεί ένα ποιητικό όχημα ώστε να περάσει αλογόκριτο το αγωνιστικό μήνυμα. Έτσι θα επιχειρηθούν μελλοποιήσεις των έργων του. Παράλληλα στην Ελλάδα η μετανάστευση ως αποτέλεσμα των πολιτικών διώξεων αυξάνει με αλματώδεις ρυθμούς και η επαρχία ερημώνει:

"Ο τόπος μας είναι κλειστός, όλο βουνά που έχουν σκεπή το χαμηλό ουρανό μέρα και νύχτα.

Δεν έχουμε ποτάμια, δεν έχουμε πηγάδια, δεν έχουμε πηγές Μονάχα λίγες στέρνες, άδειες κι αυτές. Που ηχούν και που τις προσκυνούμε.

Ήχος στεκάμενος, κούφιος, ίδιος με τη μοναξιά μας, ίδιος με την αγάπη μας, ίδιος με τα σώματά μας.

Μας φαίνεται παράξενο που κάποτε μπορέσαμε να χτίσουμε τα σπίτια, τα καλύβια και τις στάνες μας.

Και οι γάμοι μας, τα δροσερά στεφάνια και τα δάχτυλα, γίνουνται αινίγματα ανεξήγητα για την ψυχή μας.

Πώς γεννήθηκαν, πώς δυναμώσανε τα παιδιά μας;


Ο τόπος μας είναι κλειστός. Τον κλείνουν οι δυο μαύρες Συμπληγάδες.

Στα λιμάνια την Κυριακή σαν κατεβούμε ν΄ ανασάνουμε, βλέπουμε να φωτίζουνται στο
ηλιόγερμα σπασμένα ξύλα, από ταξίδια που δεν τέλειωσαν σώματα που δεν ξέρουν πια
πώς ν΄ αγαπήσουν".

(Γ. Σεφέρη: Ο Τόπος μας είναι κλειστός. Μελοποίηση Γιάννης Μαρκόπουλος απο το δίσκο "Ο Στρατής Θαλασσινός ανάμεσα στους αγαπανθούς και άλλα τραγούδια" Δεκέμβριος 1973)

Το 1969, είναι επίσης η χρονιά που γίνεται μια συστηματική αρχή ώστε το αντιπολεμικό τραγούδι να συνδεθεί άμεσα με τον Φασισμό. Κεντρική θέση σε αυτό καταλαμβάνουν παραγωγές σχετιζόμενες με τον Φρεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Ο συμβολισμός γνωστός: Εκτελέσθηκε απο τους Φασίστες του Φράνκο που ακόμα εξουσίαζε την Ισπανία....! Έτσι παρουσιάζονται ολοκληρωμένες μελλοποιήσεις όπως του Ξαρχάκου (Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας 1969), Γλέζου(12 Τραγούδια F.G. Lorca 1969) και του Λεοντή(Άχ Έρωτα 1974) αλλά και πιο μεμονωμένα σχετικά τραγούδια όπως αυτό:

"Γιατί τον σκότωσαν γιατί/ τον γελαστό τον ποιητή/
μες του Βηθνάρ το ρέμα/ κι αυτός ακόμα γελαστός/
παρακαλάει να ‘ν΄ αυτός/ το τελευταίο αίμα

Το σούρουπο οι Παναγιές θρηνούν στον ελαιώνα
και του κορμιού του οι πληγές κατάρες είναι και ντροπές
στον εικοστό αιώνα"

(Πυθαγόρα "Ο Θάνατος του ποιητή" Σύνθεση: Απόστολος Καλδάρας απο το δίσκο "Μέτοικος" (1971)

 

Ιδιαίτερη θέση αυτήν την περίοδο έχουν και μια σειρά απο τραγούδια που γράφονται απο το δίδυμο Μίμη Πλέσσα - Λευτέρη Παπαδόπουλου. Έτσι προκύπτει αρχικά ο περίφημος "Δρόμος" που εκδόθηκε βέβαια το 1969 και αρκετά τραγούδια του περιελήφθησαν στο ομώνυμο μιούζικαλ.

"Ξημερώνει Κυριακή/
μη μου λυπάσαι/
Έιναι όμορφη η ζωή/
να το θυμάσαι"

Όπου Κυριακή είναι η ελπίδα στην ημέρα που θα πέσει το καθεστώς....ή το

"Έπεφτε βαθιά σιωπή στο παλιό μας δάσο/ "τρέξε να σε πιάσω" μου χες πρωτοπεί/
Και όταν έτριζε η βροχή στα πεσμένα φύλλα/ πόση ανατριχίλα μέσα στην ψυχή".

Στο μιουζικαλ αυτό που ανέβηκε τον Γενάρη του 1970 και κατέβηκε βιαίως, ακουγόνταν τραγούδια που τύποις αναφέρονταν στην Φασιστική Κατοχή όπως το εξής:

"Εξι άνδρες την αυγή/ Παναγιά μου φύλαγε
έξι άνδρες, μια πληγή/ μα κανείς δε μίλαγε

Εξι τους βαράγανε/ μα δε μαρτυράγανε"

Φυσικά οποιαδήποτε αναφορά σε τακτικές και τόπους τύπου "Μπουμπουλίνας", απλά δεν εκδίδονταν. Έτσι το τραγούδι αυτό θα εκδοθεί με την Μεταπολίτευση στον δίσκο "Μίλα μου για την Λευτερία", έναν άγνωστο εν πολλοίς δίσκο σήμερα.

Την χρονιά αυτή ο Ελύτης μελλοποιείται στον "Ήλιο τον Πρώτο" απο τον Γιάννη Μαρκόπουλο. Ο Ρασούλης περιγράφει μια σκηνή στο εξωτερικό, όπου δειλά ο Μαρκόπουλος κατεβαίνει μαζί του σε μια διαδήλωση. Τον καταλαβαίνει ο Ρασούλης και του σιγοτραγουδά μέσα στο αγνωιστικό πλήθος για να του δώσει θάρρος και παλμό:

"Τα παιδιά, ξεχυ-ξεχύνονται στους δρόμους/ οι φωνές τους δεν εί-δεν είναι πια κουβέλια/

Έντιμο αίμα, έντιμο αίμα, έντιμο αίμα που ζητάει εκδίκηση"

Το 1970 παγκόσμια αίσθηση προκάλεσαν η επί τριετία φυλακίσεις και εξορίες του διεθνούς ήδη φήμης Μίκη Θεοδωράκη: Γενική Ασφάλεια, Αβέρωφ, Βραχάτι, Ζάτουνα Αρκαδίας, Ωροπός. Κατόπιν διεθνούς κατακραυγής απελευθερώνεται και καταφθάνει στις 13 Απριλίου στο Παρίσι. Στην τριετία αυτή και παρά τις πιέσεις κατορθώνει να ολοκληρώσει πολύ σημαντικούς κύκλους τραγουδιών που αργότερα ηχογραφούνται στο εξωτερικό και φυσικά απαγορεύονται στην Ελλάδα, όπως τα πολύ γνωστά "Τραγούδια του Αγώνα" μέσα στα οποία και η μελοποίηση του Καλβικών Ωδών

"Όσοι το χάλκεον χέρι βαρύ του φόβου αισθάνονται/ ζυγό δουλείας ας έχωσι/

θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία"


Ανδρέας Κάλβος "Εις Σάμον"

Εκδίδεται ένας δίσκος αναφοράς για την Ελληνική Δισκογραφία το "Χρονικό". Οι ηχογραφήσεις  παρακολουθούνται απο φοιτητές του Ωδείου Αθηνών και Πανεπιστημιακών τμημάτων. Ο Γ. Μαρκόπουλος, ο Κώστας Γεωργουσόπουλος, ο Νίκος Ξυλούρης και η Μαρία Δημητριάδη απλά δημιουργούν:

"Πόσα χρόνια δίσεκτα μέσα σε μιαν ώρα/ βάσταξες αδάκρυτη, μάνα Παναγιά/
Πόσα βόλια σπείρανε, γιε μου, σε μιαν ώρα/ και σε μαρμαρώσανε στην ξερολιθιά.

Μέσα στα ερείπια στέκει σαν αηδόνα/ το καταμεσήμερο και θρηνολογεί.
Κάλεσε το Χάροντα σε κρυφό αγώνα/ πες και στη Χαρόντισσα να σε λυπηθεί.

Κάποια ξημερώματα σε μακρύ τραπέζι/ θά ‘ρθουν να καθίσουνε μάνες και παιδιά.
Μέρα αναστάσιμη κι ο λαός θα παίζει/ τα πολλά τραγούδια του για τη λευτεριά."

Το 1971 θα σημαδευτεί μεταξύ άλλων από την έντονή ανάμιξη της δικτατορίας ενάντια στην νόμιμη κυβέρνηση της Κύπρου που είχε επικεφαλής τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο.

Την ίδια χρονιά στα τέλη του 1971, εκδίδεται το soundtrack αναφοράς που ακούει στο όνομα "Ευδοκία". Μια εκπληκτική αλλά σχετικά δύσκολη για το ευρύ κοινό ταινία, χάνει απο τον "Παπαφλέσσα" τα βραβεία του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και μαζί και πολλά εισιτήρια. Ο Δαμιανός στα καλύτερά του, στο τελείωμα σχεδόν των γυρισμάτων θα δεχτεί ως αντίδωρο την θεσπέσια μουσική επένδυση του Μάνου Λοΐζου. Μαζί με το μεγαλειώδες "Ζεϊμπέκικο", ένα θέμα του το "Τσιφτετέλι", θα δεχθεί αργότερα στίχους που αναφέρονται ως "Κουταλιανός" στον Παπαδόπουλο και την γυναίκα του Δέσποινα.

"Κι αν μασάει σίδερα και κάνει το λιοντάρι/ στο τσαρδί του ο Κουταλιανός
τρέμει σαν το ψάρι στην κυρά του μπρος/ αχ πώς τη φοβάται ο φτωχός Κουταλιανός,
τρέμει σαν το ψάρι στην κυρά του μπρος/ αλλά μην το πείτε κανενός".

Εκείνη την χρονιά ο Νταλάρας λέει στο Λοΐζο: Είσαι μεγάλος, αλλά Κουγιουμτζής δεν είσαι. Τότε ο Λοΐζος μέσα σε λίγες ημέρες μελλοποιεί στο ύφος του Κουγιουμτζή το παρακάτω πασίγνωστο και αντιδικτατορικό τραγούδι του Λευτέρη Παπαδόπουλου και κερδίζει το στοίχημα και τις καρδιές μας:

"Αχ χελιδόνι μου πώς να πετάξεις / σ΄ αυτόν το μαύρο τον ουρανό
αίμα σταλάζει το δειλινό / και πώς να κλάψεις και πώς να κλάψεις / αχ χελιδόνι μου"

 

Η επόμενη χρονιά, 1972, βρίσκει την Χούντα των Αθηνών σε όλο και δυσμενέστερη θέση, σε βαθμό που να μην έχουν ούτε μεταξύ τους εμπιστοσύνη. Έτσι στις 28 Μαρτίου του 1972, ο Παπαδόπουλος παύει τον αντιβασιλέα Ζωιτάκη και συγκεντρώνει στο πρόσωπό του όλες τις σημαντικές εξουσίες και αρμοδιότητες. Η χρονιά αυτή σημαδεύεται από την έντονη δραστηριοποίηση των φοιτητικών νεολαιών και το ανελέητο κυνηγητό τους από τις αστυνομικές και παρακρατικές αρχές και οργανώσεις. Τραγούδια όπως το ριζίτικο «Πότε θα κάμει ξαστερία» γίνονται σύμβολα του αγώνα και μπουάτ όπως η «Λήδρα» στην Πλάκα γίνονται ναοί της δημοκρατίας. Η Τέχνη γίνεται το όχημα με το οποίο ο Έλληνας εκφράζει την δυναμική και τον αγώνα του, πάντα υπό το άγρυπνο βλέμμα των σωμάτων ασφαλείας.

Η Λήδρα, μιας και αναφερθήκαμε σε αυτήν γίνεται θέμα του διεθνούς τύπου σαν τα λίγα τετραγωνικά που η δικτατορία δεν κυριαρχεί. Εκεί ο Γιάννης Μαρκόπουλος παρουσιάζει την "Ιθαγένεια" του, πάλι σε ποίηση Κ. Χ. Μύρη συγκλονίζοντας. Χρονιά που συμπληρώνονται 50 χρόνια απο την Μικρασιατική Καταστροφή.

"Χίλια μύρια κύματα μακριά τ΄ Αϊβαλί/ Μέρες της αρμύρας κι ο ήλιος πάντα εκεί /

με τα μακεδονίτικα πουλιά και τ΄ αρμενάκια / που ελοξοδρόμησαν και χάσανε την Μπαρμπαριά

Πότε παραμονεύοντας τον πόρφυρα / το μαύρο ψάρι έρχεται - φεύγει
μικραίνουν οι κύκλοι του".

Με μεγάλη επιτυχία εκδίδεται η εξαιρετική "Μικρά Ασία" των Καλδάρα - Πυθαγόρα.

Η ξενιτιά-προσφυγιά, κυρίως για πολιτικούς πάντα λόγους, θα βρει την τιμητική της και σε μεμονωμένα τραγούδια όπως αυτό:

"Πάνε να πεις στη μάνα μου / τα ρούχα μου να δώσει
τι το φτωχό κορμάκι μου/ το χώμα θα το λιώσει

Πάνε να πεις στους φίλους μου / να μη με περιμένουν
γιατί και τα ψηλά βουνά/ ραγίζουν και πεθαίνουν

Μόνο σ΄ αυτή π΄ αγάπησα / μη φτάσει το χαμπέρι
γιατί είναι είκοσι χρονών / κι από καημό δεν ξέρει"

(Λευτέρη Παπαδόπουλου "Πάνε να πεις" σύνθεση Μάνου Λοΐζου "Μέτοικος" 1971, "Νά΄χαμε τί να χαμε" 1972)

Ειδικά για την μετανάστευση αξίζει να γίνει ιδιαίτερος λόγος. Πέραν των οικονομικών δυσκολιών, διάφορες κυβερνήσεις και σίγουρα και η δικτατορία, επέβαλε συχνά προς τους πολίτες την υπογραφή δηλώσεων κοινωνικών φρονημάτων, χωρίς την οποία η εξεύρεση εργασίας ήταν πολύ δύσκολη. Μοιραία για πολλούς πολίτες η φυγή στο εξωτερικό ήταν μονόδρομος.  Έτσι μεγάλο ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού είχε για πολλά χρόνια κατοικία του εργατουπόλεις της Γερμανίας, του Βελγίου, των Η.Π.Α. του Καναδά και της Αυστραλίας αλλά και χωρών του πρώην ανατολικού σοσιαλιστικού μπλόκ ή την Κύπρο.

Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο Μάνος Χατζιδάκις μελλοποιεί τον Μεγάλο Ερωτικό. Χωρίς σχόλια ένα απόσπασμα απο το πρώτο ποίημα:

"Κατά πού θ’ απλώσουμε τα χέρια μας / τώρα που δε μας λογαριάζει πια ο καιρός
Κατά πού θ’ αφήσουμε τα μάτια μας / τώρα που οι μακρυνές γραμμές ναυάγησαν στα σύννεφα

Κι είμαστε μόνοι ολομόναχοι / τριγυρισμένοι απ’ τις νεκρές εικόνες σου.

Πριν απ’ τα μάτια μου ήσουν φως / Πριν απ’ τον Έρωτα έρωτας
Κι όταν σε πήρε το φιλί / Γυναίκα"

(Οδυσσέα Ελύτη "Με την πρώτη σταγόνα της βροχής")

Κατα τον ίδιο, ο μουσικός αυτός κύκλος, αριστούργημα της Παγκόσμιας Δισκογραφίας, υπήρξε μια πράξη αντίστασης. Αναμφίβολα δημιούργησε επανάσταση μάλλον όμως χωρίς συνέχεια στην Ελληνική μουσική σκηνή.

Το 1973 απετέλεσε χρονιά ορόσημο πολιτικά και καλλιτεχνικά. Η Ελλάδα ακόμα βρίσκεται σε μια μεγάλη αγρυπνία, απο την οποία ποθεί να ξημερώσει. Στα πλαίσια αυτά θα δουλευτεί ο ομώνυμος και μοναδικός ολοκληρωμένος Κύκλος τραγουδιών που η Ελένη Καραΐνδρου θα επιχειρήσει. Μελοποιεί κρυφά την ποίηση του Γεωργουσόπουλου στην Αθήνα, ήδη απο το 1972, και με πολλές περιπέτειες το υλικό θα διαφύγει στο εξωτερικό. Το ηχογραφεί η Φαραντούρη στο Λονδίνο το 1973:

"Παιδί μου μην κοιμάσαι / ξαγρύπνα κόρη μου κοίτα για να τρομάξεις / το θώρι μου
Τον περσινό χειμώνα / καλά καθούμενα ήρθαν και μας ξυπνήσαν / λαλούμενα"

(Κώστα Γεωργουσόπουλου (Κ. Χ. Μύρη) "Αντινανούρισμα" Σύνθεση Ελένη Καραΐνδρου "Μεγάλη Αγρυπνία" 1975).

Πόσο ταιριαστοί φαινόταν οι στίχοι αυτοί, το φθινόπωρο του 74΄, όταν η Μελίνα τους τραγουδούσε ανέκδοτους ακόμα σε Κυπρίους πρόσφυγες υπο το βάρος του Αττίλα...

Προβάλλεται στις αίθουσες μια ακόμα εξαιρετική ταινία: ο "Θίασος" του πρόσφατα χαμένου Θ. Αγγελόπουλου. Η ταινία γυρίζεται σχεδόν κρυφά, πολεμάται απο το καθεστώς, δοξάζεται απο το διεθνές κοινό και τους κριτικούς.

 Ήδη τον Φεβρουάριο όλο το  φοιτητικό κίνημα βρίσκεται επί ποδός, με συνεχείς αγώνες και πορείες, έχοντας ως κορυφαίο παράδειγμα την κατάληψη της Νομικής Σχολής των Αθηνών. Η δικτατορία απαντά με διακοπές αναβολών, καταλύσεις του Ασύλου, προσαγωγές και δίκες φοιτητών σε στρατιωτικά δικαστήρια. Τον Μάιο καταλύεται εν τη γενέσει του κίνημα από αξιωματικούς του Πολεμικού Ναυτικού και δύο ημέρες αργότερα, το αντιτορπιλικό «Βέλος» διαφεύγει από την περιοχή της Σαρδηνίας, με το πλήρωμά του να ζητά πολιτικό άσυλο στην Ιταλία.

Τον Οκτώβριο διακόπτονται οι παραστάσεις της "ψηφοφορίας του λαού", δηλαδή το "Μεγάλο μας Τσίρκο". Σε αυτήν ο συνταγματικός λόγος του Ιάκωβου Καμπανέλλη έλεγε με το στόμα του Ξυλούρη:

"Τρεις του Σεπτέμβρη μανάδες, γέροι και παιδιά / στα παραθύρια βγείτε και θωρείτε
τι φέρνουνε στον βασιλιά / βαθιά γραμμένο στα χαρτιά
τρεις του Σεπτέμβρη μανάδες, γέροι και παιδιά"

(Ιάκωβου Καμπανέλλη "Φίλοι κι΄αδέλφια" σύνθεση Σταύρος Ξαρχάκος)

 

Καθώς προηγήθηκαν τα παραπάνω στις 13 Νοεμβρίου διεξάγεται δίκη συλληφθέντων αντιστασιακών με αφορμή τις διαδηλώσεις που έγιναν στο μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου.

Καταλαμβάνεται το Πολυτεχνείο. Χιλιάδες κόσμου προστρέχει στη γύρω περιοχή, κλείνει τους δρόμους, γράφει συνθήματα σε διερχόμενα λεωφορεία. Από τα μεγάφωνα και τον πρόχειρα στημένο ραδιοφωνικό σταθμό, ακούγεται η φωνή των ελεύθερων αγωνιζόμενων Ελλήνων. Μέσα στον χώρο ο Νίκος Ξυλούρης γίνεται η φωνή ενός ολόκληρου λαού. Η κατάσταση είναι απρόσμενη και ξεφεύγει από κάθε έλεγχο. Το ριζίτικο "Πότε θα κάνει ξαστεριά"  δονεί τον χώρο, μαζί με τα πάντα κυρίαρχα παράνομα τραγούδια του Θεοδωράκη, όπως το "Πάλης Ξεκίνημα" κ.α. πολλά:

Λαμβάνεται απόφαση για εισβολή στο Πολυτεχνείο. Στις 2:45 της 17ηςΝοέμβρη τεθωρακισμένο άρμα γκρεμίζει την πύλη του Πολυτεχνείου επί της οδού Πατησίων. Σουηδικό συνεργείο πάρα την απαγόρευση κατορθώνει να απαθανατίσει την ιστορική στιγμή. Στρατιώτες των Λ.Ο.Κ. εισβάλουν στο χώρο και ακολουθεί πανδαιμόνιο.

Η συνέχεια γνωστή: ελεύθεροι σκοπευτές, πιθανότατα άνθρωποι του Ιωαννίδη ο οποίος επιθυμεί να ρίξει τον Παπαδόπουλο και να ανέλθει αυτός, πυροβολούν ανυποψίαστο κόσμο. Άνθρωποι χάνονται, γίνονται χιλιάδες  συλλήψεις, βασανισμοί έως θανάτου, ακόμα και πυροβολισμοί εν ψυχρώ αγωνιστών αλλά και απλού κόσμου που προσπαθεί να διαφύγει, από υπηρεσιακά περίστροφα στελεχών της δικτατορίας. Κοντά στο Πολυτεχνείο πολύς κόσμος λαμβάνει πρώτες βοήθειες και σωτηρία στο σπίτι της μεγάλης Σοφίας Βέμπο...

Στις 25 Νοεμβρίου ο Παπαδόπουλος ανατρέπεται. Ανατρέπεται επίσης για μια ακόμα φορά η Εκκλησιαστική ηγεσία Γίνεται τυπικά νέος Πρόεδρος ο Στρατηγός Γκυζίκης. Όλοι όμως γνωρίζουν πως τα ηνία της χώρας διαχειρίζεται, πλέον, ο Δημήτρης Ιωαννίδης. Όμως, η δικτατορία μετράει αντίστροφα τον χρόνο της.

Ακούγεται ο λόγος του Γιώργου Θέμελη σε μελλοποίηση του Σταύρου Κουγιουμτζή:

"Το κοφτερό να πάει βαθιά στο στήθος μου μαχαίρι / ο πρώτος ήλιος να φανεί το πρώτο περιστέρι

Στέκει το ρόδο απείραχτο μπρος στ΄ ουρανού τη χάρη / ποιο κύμα ποια πρωτοφιλεί στ΄ αμάραντο χορτάρι

Μέσα από ήλιους κι ουρανούς σε βλέπω δακρυσμένη / σαν άστρο που το νότισε λύπη συννεφιασμένη

Πέλαγα δάση και βουνά φέρνω σαν χελιδόνι / ποιος χωρισμός μας χώρισε ποια μοίρα μας ενώνει"

(Γ. Θέμελη "Το πρώτο περιστέρι" σύνθεση Σ. Κουγιουμτζής Ηλιοσκόπιο 1973)

Κλείνω το έτος με ένα κορυφαίο λαϊκό τραγούδι που ερμήνευσε βιωματικά ο Στέλιος Καζαντζίδης:

"Μια νύχτα που βουλιάζανε/ τα σπίτια μες στο χιόνι
καρδούλα μου
στον κάτω δρόμο του χωριού
καρδούλα μου
σκοτώσαν τον Αντώνη/ Αντώνη μου

Μάνα σε ξεκληρίσανε / άπονες εξουσίες
ψυχή δε σου αφήσανε / μόνο φωτογραφίες

Ο ένας γιος της μπάρκαρε / κρυφά από τη Μεθώνη
καρδούλα μου
τον άλλο τον συλλάβανε
καρδούλα μου
γιατί ήταν γιος του Αντώνη / Αντώνη μου

Μάνα σε ξεκληρίσανε / άπονες εξουσίες
ψυχή δε σου αφήσανε
μόνο φωτογραφίες"

(Μ. Κακογιάννη "Άπονες Εξουσίες" Σύνθεση Μίκης Θεοδωράκης 1973)

Το 1974 θα βρει την πατρίδα σε κατάσταση αναμονής. Όλοι καταλαβαίνουν πως η χούντα δεν μπορεί να επιβιώσει για πολύ ακόμα. Οι άνθρωποι - αγωνιστές δεν παύουν πάντως να διαπαιδαγωγούνται στους "παρθενώνες" της Επταετίας και τα κρατητήρια. Οι διώξεις αυτές , γραμμένες είτε σε ποιήματα παλαιότερα της Δικτατορίας, είτε σε ποιήματα γραμμένα για την Δικτατορία, έχουν στιγμές που καθρεπτίζονται υπέροχα στον λόγο, ανακατεμένες με πόνο, ρεαλισμό και συναίσθημα:

"Τις νύχτες σκάβαμε κρυφά Μια υπόγεια σήραγγα
Μ΄ένα σουγιά μ΄ένα πιρούνι με τα νύχια
Σκάβαμε τις πέτρες Ξέροντας πως θα φτάσουμε το πολύ ως τη θάλασσα
Κι όμως μας ήταν ανάγκη να βλέπουμε τα χέρια μας να ζούνε
μου ήτανε ανάγκη να βλέπω πως κοντεύω πόντο – πόντο να σε φτάσω"

(Άρη Αλεξάνδρου "Τις Νύχτες" Σύνθεση Λουκά Θάνου Σάλπισμα 1980)

"Τούτες τις μέρες ο άνεμος μας κυνηγάει, μας κυνηγάει
Γύρω σε κάθε βλέμμα το συρματόπλεγμα / γύρω στην καρδιά μας το συρματόπλεγμα
γύρω στην ελπίδα το συρματόπλεγμα / Πολύ κρύο, πολύ κρύο, πολύ κρύο εφέτος

Πιο κοντά, πιο κοντά / μουσκεμένα χιλιόμετρα μαζεύονται γύρω τους

Μέσα στις τσέπες του παλιού πανωφοριού τους / έχουν μικρά τζάκια να ζεσταίνουν τα παιδιά
Κάθονται στον πάγκο κι αχνίζουν / απ΄ τη βροχή και την από στάση
Η ανάσα τους είν΄ ο καπνός ενός τραίνου / που πάει μακριά, πολύ μακριά
Κουβεντιάζουν / και τότε η ξεβαμμένη πόρτα της κάμαρας
γίνεται σαν μητέρα που σταυρώνει τα χέρια της κι ακούει"

(Γιάννη Ριτσου "Καπνισμένο Τσουκάλι" Σύνθεση Χρήστος Λεοντής 1975)

"Πρωτομαγιά / με το σουγιά / χαράξαν το φεγγίτη
και μια βραδιά / σαν τα θεριά / σε πήραν απ΄ το σπίτι.

Κι ένα πρωί σε μια γωνιά στην Κοκκινιά / είδα το μπόγια να περνά και το φονιά
γύρευα χρόνια μες στον κόσμο να τον βρω / μα περπατούσε με το χάρο στο πλευρό.

Νυν και αεί / μες στη ζωή / σε είχα αραξοβόλι
μα μιαν αυγή / στη μαύρη γη / σε σώριασε το βόλι.

Κι ένα πρωί σε μια γωνιά στην Κοκκινιά / είδα το μπόγια το ληστή και το φονιά
του `χανε δέσει στο λαιμό του μια τριχιά / και του πατάγαν το κεφάλι σαν οχιά".

(Ν. Γκάτσου "Νυν και Αεί" Σύνθεση Σταύρου Ξαρχάκου 1974)

Τελευταία ουσιαστικά ενέργειά της η προσπάθεια για ανατροπή του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου στην Κύπρο. Στις 15 Ιουλίου καθοδηγείται πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου, οι Τούρκοι βρίσκουν αφορμή και αποβιβάζουν στρατεύματα στο νησί στις 20 Ιουλίου. Κάτω από την πίεση των γεγονότων, κηρύσσεται γενική επιστράτευση στις 21 Ιουλίου ενώ στις 24 Ιουλίου συγκροτείται και ορκίζεται Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, ο οποίος από χρόνια είχε αποσυρθεί στο εξωτερικό. Η μεταπολίτευση μόλις έχει αρχίσει, μαζί με το δράμα της Κύπρου. Κι΄αν η Κύπρος δειλά-δειλά προσπαθεί να βγεί απο τη δική της τραγωδία, εμείς αργά αλλα σταθερά βαλτώνουμε στο νέο καθεστώς.

Τη μέρα αυτή που διάλεξα / εδώ μπροστά σας να σταθώ

τραγούδια και μισόλογα / στο φως να καταθέσω

Πώς πήρα τέτοια απόφαση / δεν ξέρω αν θ΄ αντέξω / η μέρα αυτή θυμίζει μακελειό

Νοέμβρης ήταν η χρονιά / κι εδώ γινόταν του χαμού
εγώ ήμουν δεκαεννιά / κι αυτή εβδομηντατρία
Και να που ερωτεύτηκα / κάποια χρονολογία / κι ο έρωτας κρατάει για καιρό

Μα έχει ο καιρός γυρίσματα / μεγάλωσε κι αυτή κι εγώ
μεγάλωσαν κι οι φίλοι μου / εκεί γύρω στα σαράντα
Στα κόμματα γαντζώθηκαν / κι εγώ δεν ξέρω τι να πω / και άλλοι στο σπιτάκι τους για πάντα

Η απόσταση μας έσωσε / μα οι θύμησες πληγώνουν

και λέμε σαν βρισκόμαστε / τα ίδια και τα ίδια
Μα νιώθω σαν μικρό παιδί / που πάλι το μαλώσανε / και φεύγω σε μια άγονη επαρχία

Κοιτάζω πάλι πίσω μου / δυο γιους απόκτησα κι εγώ
Τριάντα* εννιά Νοέμβρηδες / μου βάρυναν την πλάτη
Σημαίες και γαρύφαλλα / εμπόριο κι απάτη / και λόγοι επισήμων στο κενό

Κρατάω το στόμα μου κλειστό / τα χείλη μου ματώσανε
κι αυτοί που μας προδώσανε / ανέραστοι να μείνουν

Κουφάλες δεν ξοφλήσαμε / αυτό έχω μόνο να τους πω
τα όνειρα των εραστών δε σβήνουν

(Διονύση Τσακνή "Νοέμβρης 90΄" Αλήτης Καιρός 1991)

Κόττης Κωνσταντίνος