Σύστημα

Τα συστήματα στη Βυζαντινή Μουσική συμβάλλουν στην διαστηματική ποικιλία. Η μετάβαση από το ένα σύστημα στο άλλο, μέσα σε μια μελωδία εμπλουτίζει κατά πολύ το άκουσμά της και της δίνει ένα ξεχωριστό χρώμα. Ειδικότερα:
Στη Βυζαντινή Μουσική, σύστημα ονομάζεται ο τρόπος με τον οποίο εκτελούμε ένα μέλος, ώστε να επαναλαμβάνουμε μία ή περισσότερες φορές την κλίμακα διαπασών ή έστω ένα τμήμα της (δηλαδή ορισμένους φθόγγους), προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Με απλά λόγια, γνωρίζουμε καταρχήν ότι ,σύμφωνα με το φαινόμενο της αντιφωνίας (βλ. σχετικό όρο στην εγκυκλοπαίδεια του ΜΗ) η σειρά των επτά φθόγγων (Νη – Πα – Βου – Γα – Δι – Κε – Ζω – Νη΄) επαναλαμβάνεται διαδοχικά επί το οξύ (δηλαδή προς τα πάνω) και επί το βαρύ (δηλαδή προς τα κάτω). Σε ένα τέτοιο σχήμα, παρατηρούμε ότι ο Νη΄ έχει το ίδιο άκουσμα με τον Νη αλλά επί το οξύτερο. Αν σχηματίσουμε ανιούσα κλίμακα αρχίζοντας από τον Νη΄, έτσι, θα έχουμε μια νέα κλίμακα που έχει το ίδιο άκουσμα με την κλίμακα που βρίσκεται στη διαδοχή πίσω από τον Νη΄, μόνο που θα ακούγεται οξύτερη σε σχέση με την τελευταία. Λέμε λοιπόν τότε ότι ο Νη είναι η επί το βαρύ αντιφωνία του Νη΄ και αντίστοιχα ότι ο Νη΄ είναι η επί το οξύ αντιφωνία του Νη.
Στο ίδιο αυτό σχήμα, αν θέλουμε να επεκταθούμε κάτω από τον Νη, σχηματίζουμε επίσης μια νέα κλίμακα που θα έχει επίσης το ίδιο άκουσμα με την κλίμακα που έχει ως βάση τον Νη, μόνο που αυτή θα έχει βαρύτερο άκουσμα και επίσης ο Νη θα είναι πλέον σε αυτήν η κορυφή αυτής της νέας κλίμακας.
Αυτός ο φυσικός τρόπος επέκτασης της διαπασών σε βαρύτερα και οξύτερα οκτάχορδα αποτελεί το λεγόμενο ΟΚΤΑΧΟΡΔΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ή ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΤΑ ΔΙΑΠΑΣΩΝ. Είναι το σύστημα δηλαδή που χρησιμοποιεί ολόκληρη την κλίμακα (επτά φωνές). Ανάλογα επίσης με τον αριθμό των οκταχόρδων που σχηματίζονται, κατ’ αυτόν τον τρόπο, το σύστημά μας μπορεί να ονομαστεί ΔΙΣ ΔΙΑΠΑΣΩΝ, ΤΡΙΣ ΔΙΑΠΑΣΩΝ κ.ο.κ.
Το κατά διαπασών σύστημα χρησιμοποιούν οι εξής ήχοι της Βυζαντινής Μουσικής: Α΄, πλ. Α΄, Δ΄, πλ. Δ΄(με βάση τον Νη), Β΄, Πλ.Β΄, Γ΄, Βαρύς Διατονικός εκ του Ζω (φυσικού) και Βαρύς Εναρμόνιος με Ζω ύφεση.

Πέραν όμως από το κατά διαπασών σύστημα, η Βυζαντινή Μουσική διαθέτει και άλλα συστήματα. Αυτά δεν διαμορφώνονται βάσει της διαδοχικής επέκτασης επτά φθόγγων, όπως στην κατά διαπασών, αλλά της διαδοχικής επέκτασης ορισμένων μόνο φθόγγων της διαπασών κλίμακας. Και πάλι στην περίπτωση βέβαια αυτή ο τελευταίος φθόγγος της κλίμακας θα αποτελεί βάση της επόμενης σειράς φθόγγων, που θα διαμορφώσουν τη νέα κλίμακα με το ίδιο άκουσμα που θα έχει και η κλίμακα της οποίας χρησιμοποιεί τον τελευταίο φθόγγο ως βάση. Και επίσης ο πρώτος φθόγγος της ως άνω κλίμακας, θα αποτελεί την κορυφή κλίμακας βαρύτερης σε άκουσμα σε σχέση με αυτήν, με τα ίδια ασφαλώς διαστήματα.

Έτσι έχουμε τα εξής τρία ακόμα συστήματα:

ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΕΝΤΑΧΟΡΔΟ ή ΤΡΟΧΟΣ
Ονομάζεται το σύστημα που χρησιμοποιεί 4 τόνους (αντίστοιχα: 5 φθόγγους). Συγκεκριμένα είναι το σύνολο τριών συνημμένων πενταχόρδων (5 φθόγγοι δηλαδή), με κύριο πεντάχορδο το Πα – Βου – Γα – Δι – Κε, το οποίο επαναλαμβάνεται προς τα πάνω και προς τα κάτω με τον ίδιο αριθμό φθόγγων και τα ίδια διαστήματα. Η κλίμακα που σχηματίζεται προς τα πάνω έχει ως βάση τον Κε του κύριου πενταχόρδου και η κλίμακα που σχηματίζεται προς τα κάτω έχει ως κορυφή τον Πα του κύριου πενταχόρδου.
Πρακτικά, ο τροχός μεταθέτει τη βάση του ήχου 4 φωνές οξύτερα.
Το σύστημα αυτό χρησιμοποιούν οι εξής ήχοι: Α΄ και πλ. Β΄

ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΕΤΡΑΧΟΡΔΟ ή ΚΑΤΑ ΤΡΙΦΩΝΙΑ
Ονομάζεται το σύστημα, κατά το οποίο μετατίθεται η βάση του ήχου τρεις φωνές οξύτερα.
Χρησιμοποιεί 3 τόνους (αντίστοιχα 4 φθόγγους) π.χ. Νη – Πα – Βου – Γα, οι οποία επαναλαμβάνονται σχηματίζοντας προς τα πάνω και προς τα κάτω αντίστοιχα τετράχορδα με τα ίδια διαστήματα.
Το σύστημα αυτό το χρησιμοποιεί ο πλ. Δ΄

ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΡΙΧΟΡΟΔΟ ή ΚΑΤΑ ΔΙΦΩΝΙΑ
Ονομάζεται το σύστημα, κατά το οποίο μετατίθεται η βάση του ήχου δύο φωνές βαρύτερα.
Χρησιμοποιεί, όπως φανερώνει και το όνομά του, 2 τόνους (αντίστοιχα: 3 φθόγγους).
Τον συναντούμε στον Δ’ ήχο (λέγετο), όπου η βάση του μετατίθεται από τον Δι στον Βου.

Να σημειώσουμε ότι η μετάβαση από το ένα σύστημα στο άλλο επιτυγχάνεται με τις φθορές (βλ. σχετικό όρο στην εγκυκλοπαίδεια του ΜΗ)




Βιβλιογραφία: Διονυσίου Ηλιόπουλου, "Μέθοδος Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής", εκδ. 1995,
Ευθυμιάδη Α., "Μαθήματα Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής", εκδ1972,
Χρύσανθου, "Εισαγωγή και Μέγα Θεωρητικόν της μουσικής", εκδ 1821, Παρίσι

9219