ελληνική μουσική
    528 online   ·  211.149 μέλη
    αρχική > e-Περιοδικό > Aρθρα

    Βυζαντινή Μουσική: Τα μυστικά της γραφής

    Η γραφή που διαβάζουμε σήμερα στη Βυζαντινή Μουσική είναι εκείνη η γραφή, όπως διαμορφώθηκε από τους τρεις δασκάλους το 1814 μΧ, τον αρχιμανδρίτη Χρύσανθο, τον Λαμπαδάριο Γρηγόριο και τον ιεροψάλτη Χουρμούζιο. Η αλήθεια είναι πως είναι αρκετά απλοποιημένη και ίσως ένα μέρος να μας φανερώνει από τον πλούτο αυτής της μουσικής. Το υπόλοιπο ευτυχώς έχει διασωθεί από γενιά σε γενιά μέσα από την προφορική παράδοση, που είναι και η σημαντικότερη, για τη σωστή συνέχεια της μουσικής. Αν πάμε λοιπόν στα χρόνια πίσω από το 1814, πριν επέλθει ακόμα δηλαδή η τροποποίηση των τριών δασκάλων θα συναντήσουμε μια ακόμα πιο δύσκολη αλλά και πιο μαγευτική στο διάβασμά της τέχνη... και ασφαλώς και στην απόδοσή της.
    Γράφει το μέλος gate
    43 άρθρα στο MusicHeaven
    Τρίτη 17 Φεβ 2004
    Τα σημαδόφωνα κυριαρχούν. Ο ψάλτης θα πρέπει να ξέρει πέραν από τους βασικούς χαρακτήρες της βυζαντινής μουσικής, του φθόγγους δηλαδή, και άλλα 40 περίπου σημάδια, τα οποία εκπροσωπούν ολόκληρη μουσική φράση το καθένα, τα σημαδόφωνα...Στ' αλήθεια μοιάζει το ψάλσιμο εκείνης της εποχής με αποκρυπτογράφηση ή και στενογραφία. Αυτό δε γινόταν τυχαία. Τα σημεία εκείνα που λείπουν σήμερα από τον κατάλογο των "σημαδιών", των φθόγγων της Βυζαντινής Μουσικής, μέσα στη μεγάλη τους ανάλυση, την οποία "υποχρέούνταν" οι ψάλτες να γνωρίζουν και να αποδίδουν έδιναν τη δυνατότητα για μια διαφορετική και πιο περίτεχνη απόδοση του μέλουσ που ίσως τα σημερινά σημεία να αφαιρούν.

    Σε μια γρήγορη επισκόπηση της πορείας της παρασημαντικής, δηλαδή της σημειογραφίας της Βυζαντινής Μουσικής, θα διακρίναμε τα εξής στάδια, εντελώς σχηματικά:
    1. Αρχικά, μην ξεχνάμε - όπως το έχουμε αναλυτικά αναφέρει και σε προηγούμενο άρθρο - πως η πηγή για τη δημιουργία της παρασημαντικής είναι η αρχαία μουσική σημειογραφία, που δεν ήταν άλλη από τα γράμματα της Αλφαβήτου (μεγάλα, μικρά, όρθια, πλάγια, κομμένα κ.ο.κ.). Οι αρχαίοι έλληνες χρησιμοποιούσαν την αλφάβητο, παραποιώντας την ελαφρώς, μαζί με άλλα περίπου 1.500 σημεία, για να αποτυπώσουν τη μουσική κι αυτό φαίνεται στα έργα του Αλύπιου, του Αριστείδου Κουϊντιλιανού, του Γαυδεντίου και άλλων. Θα λέγαμε λοιπόν ότι σε πρώτη φάση, δηλαδή από την εποχή που άρχισαν αν γράφονται τα πρώτα μέλη της Βυζαντινής Μουσικής - δηλαδή τους πρώτους αποστολικούς χρόνους - και μέχρι τον 4ο περίπου αιώνα, κυριαρχεί η ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΟΓΡΑΦΙΑ.

    2. Η αρχαία όμως παρασημαντική δεν αρκούσε, όπως αποδείχθηκε με το πέρασμα του χρόνου, για να αποτυπωθεί όλος ο πλούτος της βυζαντινής μουσικής. Από τον Δ' αιώνα και έπειτα η μουσική των βυζαντινών μελών προσπαθεί να βολευτεί σε συμβολικά σημεία, για να αποτυπωθεί. Μόλις άρχιζε η καλλιέργεια μιας συμβολικής γραφής, η οποία θα αρχίσει συστηματικότερα να αναπτύσσεται από τα μέσα του 10ου αι. και ύστερα. Μια σημαντική μορφή όμως του 8ου αι. θα δώσει νέα πνοή στον τρόπο γραφής.



    O ΄Αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός διαμορφώνει το σύστημα της ΑΓΚΙΣΤΡΟΕΙΔΟΥΣ ΠΑΡΑΣΗΜΑΝΤΙΚΗΣ, απλοποιώντας κατά πολύ τον τρόπο γραφής των βυζαντινών μελών, ο οποίος χρησιμοποιούνταν έως τότε. Πάντως για εμάς σήμερα και αυτός ο τρόπος γραφής θα φαινόταν ιδιαίτερα δύσκολος, σε σχέση με τη γραφή που έχουμε συνηθίσει, καθώς επρόκειτο για μια σχεδόν ιερογλυφική γραφή, όπου κάθε σημείο μπορούσε να υπονοεί και περισσότερους από δύο ή και τρεις φθόγγους ή και μουσική φράση ολόκληρη. Η αγκιστροειδής γραφή βέβαια ήδη είχε αρχίσει, σε μια πρώτη μορφή να διαμορφώνεται και στη μουσική της Δύσης, από τον Γρηγόριο τον Διάλογο, ήδη από τον 6ο αι. Η πρωτοτυπία ωστόσο του έργου του Αγ. Ιωάννου του Δαμασκηνού επικεντρώνεται κυρίως στη διαμόρφωση ενός συστήματος κατάταξης των ήχων της ανατολικής μουσικής σε 8 ήχους, ανασκευάζοντας την αρχαία ελληνική οκτωηχία, μέσα από το έργο του "Οκτώηχον". Πρόκειται για τους 8 ήχους της Βυζαντινής Μουσικής, που χρησιμοποιούμε και σήμερα, δηλαδή, στον Πρώτο (Α'), Δεύτερο (Β'), Τρίτο (Γ'), Τέταρτο (Δ΄), Πλάγιο του Πρώτου (πλ.Α'), Πλάγιο του Δευτέρου (πλ.Β), Βαρύ και Πλάγιο του Τετάρτου (Πλ. Δ'), οι οποίοι κατάγονται λοιπόν από τους Δώριο, Λύδιο, Φρύγιο, Μιξολύδιο, Υοδώριο, Υπολύδιο, Υποφρύγιο και Υπομιξολύδιο των αρχαίων ελλήνων. Για τη σημαντική αυτή συμβολή του στη διαμόρφωση της Βυζαντινής Μουσικής, ονομάζεται τιμητικά ως "Μαΐστωρ της Μουσικής".

    3. Από τα μέσα του 10ου αι. και ύστερα, αναπτύσσεται η συμβολική γραφή που αναφέραμε προηγουμένως. Τα βυζαντινά μέλη άρχισαν να γράφονται με τα λεγόμενα νευματοειδή σημεία, όταν την ίδια περίοδο, η μουσική της Δύσης ακουλουθούσε παρεμφερή συμβολική γραφή για την αποτύπωσή της, δηλαδή τα αγκιστροειδή σημεία. Ήταν η εποχή της ΝΕΥΜΑΤΟΕΙΔΟΥΣ ΣΗΜΕΙΟΓΡΑΦΙΑΣ, η οποία θα διαρκέσει έως και τα τέλη περίπου του 12ου αι. μ.Χ. (Να σημειώσουμε, στο σημείο αυτό ότι την ίδα εποχή, στη μουσική του δυτικού μέλους, ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός σημειώνεται, χάρη στο μοναχό Guido d' Arezzo (Ιταλία, 990-1050 μ.Χ). Αυτός βασισμένος στη νευματοειδή γραφή έθεσε τις βάσεις για την διαμόρφωση της σημειογραφίας της ευρωπαϊκής μουσικής, έτσι όπως την γνωρίζουμε σήμερα, καθώς και σε αυτόν οφείλεται η ονοματοθεσία των φθόγγων της μουσικής αυτής: ut (do), re, mi, fa, sol, la, si, που για τη διαμόρφωσή της χρησιμοποιήσε τις πρώτες συλλαβές κάθε στίχου του ύμνου του Αγίου Ιωάννου: "Ut queant laxis, Resonarum fibris κ.λ.π."). Ενώ στο ίδιο χρονικό πλαίσιο και από τον 8ο αιώνα περίπου ένα ακόμα είδος συμβολικής μουσικής γραφής αναπτύσσεται, στους κόλπους του βυζαντινού μέλους, η ΕΚΦΩΝΗΤΙΚΗ ΠΑΡΑΣΗΜΑΝΤΙΚΗ. Η φωνή σημειώνεται, με την παρασημαντική αυτή, μέσα από σημάδια προερχόμενα από την προσωδία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, (τόνους και πνεύματα).

    4. Η ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ ΣΗΜΕΙΟΓΡΑΦΙΑ αναπτύσσεται και κυριαρχεί από τα τέλη του 12ου περίπου αιώνα και έως τα τέλη του 17ου αι μ.Χ.. Πρόκειται για την τελειότερη για την εποχή της συστηματοποιημένη σημειογραφία, η οποία προήλθε ως μετεξέλιξη κατά βάση της παρασημαντικής του Ιωάννου του Δαμασκηνού. Δείγματα αυτής βρίσκουμε στα κείμενα μιας άλλης μεγάλης μουσικής φυσιογνωμίας, του Αγ. Ιωάννου του Κουκουζέλη (12ος αι. μ.Χ).

    5. Οι τροποποιήσεις των σημείων που καταρχήν καθιέρωσε με τρόπο συστηματικό ο Αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός, συνεχίστηκαν και αργότερα από τα τέλη του 17ου αι. και έπειτα δηλαδή, μέσα από τις προσπάθειες πολλών μεγάλων μουσικών, όπως ο Ιωάννης ο Τραπεζούντιος, ο Πέτρος ο Πελοποννήσιος, ο Αγάπιος ο Παλιέρμος, ο Πέτρος ο Βυζάντιος, ο Γεώργιος ο Κρης. Σκοπός όλων ήταν η όσο το δυνατό απλούστευση της δυσνόητης γραφής του βυζαντινού μέλους.

    6. Εκείνοι όμως που ριζικά μετέβαλαν το σύστημα γραφής και δημιούργησαν, δανειζόμενοι πολλά στοιχεία από την κατά πολύ απλούστερη ευρωπαϊκή μουσική, μια νέα ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΟΓΡΑΦΙΑ, η οποία με σαφήνεια και απλότητα προσδιορίζει την ενέργεια όλων των χρησιμοποιούμενων σημείων και την οποία χρησιμοποιούμε έως σήμερα είναι οι τρεις μουσικοί, που αναφέραμε και στην αρχή του άρθρου: Γρηγόριος, Χρύσανθος και Χουρμούζιος.



    Tags
    Μουσικά Είδη:Βυζαντινή Μουσική


    σχολιάστε το άρθρο


    Για να στείλετε σχόλιο πρέπει να είστε μέλος του MusicHeaven. Παρακαλούμε εγγραφείτε ή συνδεθείτε

    Administrator
    #439   /   17.02.2004, 10:37   /   Αναφορά
    "...καθώς και σε αυτόν οφείλεται η ονοματοθεσία των φθόγγων της μουσικής αυτής: ut (do), re, mi, fa, sol, la, si, που για τη διαμόρφωσή της χρησιμοποιήσε τις πρώτες συλλαβές κάθε στίχου του ύμνου του Αγίου Ιωάννου: "Ut queant laxis, Resonarum fibris κ.λ.π.")."



    Να λοιπόν πως μπορείς μέσα σε ένα κείμενο που δεν ανήκει στην πιο αγαπημένη σου θεματολογία, να ανακαλύψεις πράγματα που συναντάς στη - μουσική σου - καθημερινότητα. Ευχαριστούμε Νεκταρία :)



    Μήπως είναι εύκολο να έχουμε όλους τους στίχους από τον ύμνο; Ευχαριστώ :)
    #440   /   17.02.2004, 11:19   /   Αναφορά
    Τι να πω, τα λόγια είναι περιττά! Εκπληκτικό άρθρο, εύχομαι να το διαβάσουν όλοι κι όχι μόνο οι εραστές της Βυζαντινής μουσικής. Εύγε Νεκταρία.
    #441   /   17.02.2004, 14:41   /   Αναφορά
    πολυ καλο !!!! μπραβο νεκταρια!!
    #442   /   17.02.2004, 18:25   /   Αναφορά
    Καλότυχη, η Βυζαντινή μουσική , που σε τούτον τον στείρο αιώνα μας έτυχε μιας τέτοιας Θεραπαινίδος.

    Καλότυχοι κι εμείς, που κρατώντας μας απ’ το χέρι, βοηθάς ν’ ανέβουμε ένα-ένα τα σκαλοπάτια της βυζαντινής κλίμακας.

    Σ’ ευχαριστούμε για το άρθρο σου Νεκταρία!

    #443   /   17.02.2004, 22:31   /   Αναφορά
    χαίρομαι πραγματικά πολύ για την ανταπόκρισή σας στο άρθρο αυτό που λίγα μόνο προσφέρει από τον τεράστιο πλούτο της μουσικής μας αυτής.



    Όσο για την ερώτησή σου Γιώργο,

    οι στίχοι που χρησιμοποίησε ο Guido d' Arezzo, για να ονοματίσει τις νότες της ευρωπαϊκής μουσικής ανήκουν στον Paolo Diacono, σε ένα ποίημά του αφιερωμένο στον Αγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και είναι οι εξής:



    Ut queant laxis

    Resonāre fibris

    ra gestorum

    Famuli tuorum,

    Solve polluti

    Labii reatum,

    Sancte Ioannes
    #444   /   17.02.2004, 23:08
    Επίσης, όσοι θέλετε να διαβάσετε και να ακούσετε τη μελωδία του ύμνου αυτού του Paolo Diacono, επισκεφθείτε τη σελίδα αυτή:



    http://www.cybermusicacademy.org/l5guido3.htm

    Administrator
    #445   /   17.02.2004, 23:44
    Ευχαριστώ :)

    Κανένας τριτοδεσμίτης λατινομαθής να μας κάνει και τη μετάφραση; Τι περιέργεια είναι αυτή που έχω σήμερα...

    #446   /   18.02.2004, 00:49   /   Αναφορά
    Νεκταρία αφού σε ευχαριστήσω και σε συγχαρώ κι εγώ για το τελευταίο αλλά και τα προηγούμενα δημοσιεύματα σχετικά με τη Βυζαντινή Μουσική, να πω ότι αυτό που περιμένουμε πλέον είναι να μας ψάλλεις και τίποτα... :) Τι λες για αρχή με "Τον Νυμφώνα Σου βλέπω" ??? (όπως μας το στέλνεις το κείμενο μέσα στο άρθρο - αλήθεια από πού είναι; κάτι από Σακελλαρίδη μου θυμίζει η γραμμή)...
    #447   /   18.02.2004, 01:20
    Σε ευχαριστώ πολύ Χαράλαμπε για τα καλά σου λόγια. Και με μεγάλη μου χαρά βλέπω (από τη σελίδα σου) ότι έχουμε και κοινά ενδιαφέροντα.



    Όσο για το ψάλσιμο...ας ελπίσουμε ότι σύντομα θα ακουστεί και αυτό. Ίσως όχι το "Τον Νυμφώνα Σου βλέπω" προς το παρόν αλλά άλλα εξίσου όμορφα κείμενα :)



    Το κείμενο που παρέθεσα στο άρθρο κι όμως...δεν είναι του Σακελλαρίδη, παρότι πράγματι οι θέσεις του μπερδεύουν και σε παραπέμπουν πιθανόν εκεί. Είναι η εξήγηση του Χουρμούζιου στα αρχαιότερα αντίστοιχα μουσικά κείμενα [πιθανόν του Πέτρου του Λαμπαδάριου (18ος αι.) και του Βαλάσιου (17ος αι.)], την οποία επιχείρησε ...το 1820 , με την αναλυτική σημειογραφία








    #448   /   19.02.2004, 08:42   /   Αναφορά
    Άλλο ένα εξαιρετικό κείμενο που σε φέρνει κοντά σε αντικείμενα που, παρόλο που ήταν πολύ ενδιαφέροντα, φάνταζαν τελείως απόμακρα. Συγχαρητήρια και από μένα, Νεκταρία.



    Και μιας και το ζήτησε ο Jorge, ιδού και η μετάφραση του ύμνου στον Ιωάννη τον Πρόδρομο (μου πήρε πολύ περισσότερη ώρα απ' ό,τι φανταζόμουν, λόγω της...εντελώς ανάποδης σειράς των λέξεων -που έτσι κι αλλιώς έχει η λατινική γλώσσα, απλά εδώ...παραείναι, προφανώς λόγω στιχουργικής- αλλά και των παρελθόντων ετών από την εποχή που ασχολούμουν μανιωδώς με την γλώσσα. Το παραθέτω σε μια πιο ορθόδοξη σειρά, ώστε να μπορέσουν οι εξ ημών λατινομαθείς να κάνουν την αντιστοιχία με μεγαλύτερη άνεση):



    "Ut queant famuli resonare mira gestorum tuorum laxis fibris, solve reatum polluti labii, Sancte Ioannes."



    Μετάφραση: "Για να μπορέσουν οι δούλοι (σου) να εξυμνήσουν τα θαύματα των έργων σου με χαλαρές φωνητικές χορδές, ξέπλυνε την ενοχή από τα ακάθαρτα χείλη (τους), Άγιε Ιωάννη."
    Administrator
    #449   /   19.02.2004, 09:42
    Γιώργο σε ευχαριστώ πολύ για το χρόνο σου. Να λοιπόν που όλη η μουσική μας "στηρίζεται" σε λόγια που αφορούν στη θρησκεία. Προσωπικά ούτε που το φανταζόμουν...

    #835   /   29.09.2004, 02:25   /   Αναφορά
    Είναι πολύ σημαντικό να συγκεντρώσει κάποιος την "ιστορία της γραφής" από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Πολύ καλή προσπάθεια.
    #3089   /   18.10.2005, 15:53   /   Αναφορά
    Νεκταρία, εξαιρετικό το άρθρο σου, όπως πάντα. Σ' ευχαριστώ που με τόσο κατανοητό και γλαφυρό τρόπο μεταδίδεις τον πλούτο της βυζαντινής μας μουσικής γραφής.
    #9054   /   06.08.2007, 13:24   /   Αναφορά
    πολυ ωραια περιληψη.

    απλα να επισημανω:

    οντως υπηρχαν κ χρησιμοποιουνταν αυτες οι σημειογραφιες αλλα χρησιμοποιουνταν κυριως για τη δυτικη μουσικη.

    στη βυζαντινη εχουμε μια περιοδο απο το 10ο ως τις αρχες του 12ου αι που εχουμε την πρώιμη βυζαντ σημειογραφια. απο αρχες 12ου αιωνα και μετα χρησιμοποιειται η "παλαια" γραφη. απο το 17-19ο αιωνα εχουμε προσπαθειες αναλυτικοτερης καταγραφης της μεχρι την τελικη μεταβαση στη νέα αναλυτική μεθοδο των τριών δασκαλων του 1814.