Έχετε νιώσει ποτέ εκείνην τη γλυκιά ευφορία, σαν να ήπιατε 2-3 ποτηράκια καλό κρασί ή κάποιο άλλο ποτό της αρεσκείας σας, μετά από το διάβασμα κάποιου λογοτεχνικού βιβλίου; Νιώσατε ποτέ κάποιου είδους θλίψη επειδή ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο που διαβάσατε έφθασε στο τέλος του; Για αυτά και άλλα παρόμοια ερωτήματα, η επιστήμη έχει πλέον απαντήσεις.

Κάθε αθλητής, μετά από μία πολύ σκληρή προπόνηση ή έναν δύσκολο αγώνα περιέρχεται σε μια ιδιαίτερη ψυχοσωματική κατάσταση, το αποκαλούμενο «runners high», που δεν είναι παρά η επήρεια των ενδορφινών, που παράγονται μετά από κάθε επίπονη σωματική άσκηση, οι οποίες είναι μια μορφή φυσικών οπιοειδών που η χημική τους σύνθεση προσομοιάζει αυτή της μορφίνης. Με άλλα λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε πως πρόκειται για το παρασκευαζόμενο, από τον ίδιο τον οργανισμό μας, ναρκωτικό που αποσκοπεί στη μείωση του αισθήματος σωματικού πόνου σε έναν καταπονημένο αθλητή ή σκληρά ασκούμενο άτομο.

Η σύγχρονη έρευνα δείχνει πως ένα ανάλογο φαινόμενο μπορεί να εμφανιστεί και όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο που μας αγγίζει, συναισθηματικά, βαθειά. Έτσι, λοιπόν, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε, κατ΄αντιστοιχία,  για ένα «readers high», δηλαδή, για μια «μέθη των αναγνωστών».  

Από τότε που ο Αριστοτέλης διατύπωσε τη θεωρία του περί καθάρσεως, έχει χυθεί πολύ μελάνι γύρω από την ψυχολογία της τραγωδίας, χωρίς, όμως, να γνωρίζουμε τον τρόπο που η διαδικασία αυτή  αποτυπώνεται και στον εγκέφαλο. Τώρα πλέον γνωρίζουμε πως το σύστημα των ενδορφινών, που αποτελεί τμήμα του κέντρου πόνου του εγκεφάλου, ενεργοποιείται κάθε φορά που αγγιζόμαστε ιδιαίτερα από το οποιοδήποτε είδους αφήγημα. Το εντυπωσιακό είναι πως οι περισσότεροι άνθρωποι επιστρέφουν, με κάποιον τρόπο, ξανά και ξανά σε τραγικές ιστορίες. Παρακολουθώ δύο νέα άτομα που το ένα βλέπει συστηματικά μία σειρά ντοκιμαντέρ  για αεροπορικές τραγωδίες, ο δε άλλος για πολύνεκρες μάχες και καταστροφές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου…

Γιατί, όμως, επιλέγουμε να υποφέρουμε και να κατακλυζόμαστε από αγωνία και φόβο ξανά και ξανά; Γιατί πολλά άτομα πηγαίνουν πολλές φορές για να παρακολουθήσουν , για παράδειγμα, τη θεατρική παράσταση «Ο βασιλιάς Ληρ» ή κάποια αρχαία ελληνική τραγωδία; Η ερμηνεία που δίνεται, βάσει των ερευνητικών αποτελεσμάτων που προέκυψαν, είναι ο «γλυκός πόνος» που προκαλεί η έκκριση ενδορφινών που, όπως και κάθε άλλο ναρκωτικό, μπορεί να οδηγήσει σε εθισμό. Με άλλα λόγια, ψυχοσωματικά, συμβαίνει κάτι το ανάλογο, όπως και στην περίπτωση του συμφιλιωτικού σεξ στο οποίο αναφέρθηκα στην προηγούμενή μου ανάρτηση, και, όπως και κάθε είδους εθισμός, μπορεί να δημιουργήσει ψυχολογική εξάρτηση και, ως εκ τούτου, στερητικό σύνδρομο…

Έτσι εξηγείται και το αίσθημα κενού που αρκετοί περιγράφουν, μετά την ολοκλήρωση ενός πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου, το τέλος μιας πολύ καλής ταινίας ή τηλεοπτικής σειράς. Το κέντρο πόνου του εγκεφάλου είναι το ίδιο τόσο για τον ψυχικό όσο και για τον σωματικό πόνο. Αυτός είναι ο λόγος που αρκετές φορές νιώθουμε και σωματικό πόνο εξαιτίας επώδυνων συναισθημάτων που βιώνουμε, αλλά και το αντίστροφο.

Αυτό, όμως, που, προσωπικά, βρίσκω ως το πλέον σημαντικό είναι η διαπίστωση πως το διάβασμα ενός πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου εξασκεί την ικανότητά μας να μπορούμε να μπαίνουμε στη θέση των άλλων, από τη στιγμή που, όταν σαγηνευόμαστε από ένα βιβλίο, ταινία, παράσταση κ.τ.λ., ταυτιζόμαστε με τους διάφορους ήρωες τους. Όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο, σκεφτόμαστε τις σκέψεις κάποιου άλλου, θεωρώντας τες ως δικές μας. Αυτό μας υπενθυμίζει την πραγματική μας ζωή. Έχουμε, δηλαδή, μια αίσθηση πως μοιραζόμαστε τον κόσμο με τους άλλους, την ίδια στιγμή που κανένας μας δεν μπορεί να γνωρίζει τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας. Είναι αυτό ακριβώς κάνει και ο Προυστ με τη Βιτζίνια Γουλφ. Κάνει, δηλαδή, τη λογοτεχνία να παίζει με τον εγκέφαλό μας…

Ως αναγνώστες, λοιπόν, είμαστε συμμετέχοντες συνδημιουργοί της υπόθεσης του μυθιστορήματος που μας ταξιδεύει καθώς συμβάλλουμε συνεχώς με δικές μας σκέψεις, προβληματισμούς και μνήμες, σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει με την εικόνα (TV, ταινίες), όπου είμαστε πιο παθητικά συμμετέχοντες. Το πιο σημαντικό κέρδος από το διάβασμα είναι η μεγάλη ώθηση που δίνει στον αφηρημένο τρόπο σκέψης μας, το μεγαλύτερο πρόβλημα του σχεδόν ενός δισεκατομμυρίου αναλφάβητων ανά τον κόσμο.

Η αίσθησή μας για τη θέση που έχουμε στις σύγχρονες κοινωνίες που ζούμε  βασίζεται στην κατανόηση του τρόπου που λειτουργεί μια κοινωνία, του τρόπου που λειτουργούμε οι ίδιοι ως άτομα σε μια ομάδα και του πως, έχοντας επιλύσει ένα πρόβλημα, μπορούμε να επιλύσουμε και ένα επόμενο. Όλα αυτά είναι αφηρημένος τρόπος σκέψης που, όταν ΔΕΝ υπάρχει, μας μετατρέπει σε εύκολη λεία όλων όσων θέλουν να μας διαφεντεύουν. Δεν είναι τυχαίο που όσο πιο αγράμματος είναι ένας λαός τόσο ευκολότερα τον διαχειρίζονται οι έχοντες και κατέχοντες πλούτο και εξουσία. Για το λόγο αυτό, όλα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα φοβούνταν τους εγγράμματους και ήθελαν να ελέγχουν το είδος και το μέγεθος της γνώσης, διαμέσου της παιδείας κυρίως…

Οι επιστήμονες υποστηρίζουν πως μια πραγματική οικονομική ανάπτυξη σε μια χώρα δεν είναι εφικτή, πριν το 40% των γυναικών της μάθουν να γράφουν και να διαβάζουν, όπως,  επίσης, ο σημαντικότερος παράγοντας που ο μέσος όρος ζωής αυξήθηκε από τα 35 στα 75 χρόνια είναι η δραστική μείωση του αναλφαβητισμού.             

Δυστυχώς, το διάβασμα και η λογοτεχνία δεν κατέχουν περίοπτη θέση στην Ελλάδα του σήμερα, ιδιαίτερα μεταξύ των νέων. Η επικράτηση των οπτικοακουστικών μέσων σε βάρος του διαβάσματος έχει σημαντικές συνέπειες στην ικανότητα ανάπτυξης του αφηρημένου τρόπου σκέψης, κυρίως των παιδιών, της ικανότητας αυτοσυγκέντρωσης και της ανάπτυξης της δημιουργικής τους φαντασίας. Άλλο το διάβασμα και άλλο η παθητική ακρόαση ή/και παρακολούθηση στο ρυθμό και τον τρόπο που καθορίζουν άλλοι…