Η Ιστορία της μουσικής των κατώτερων κοινωνικών τάξεων της πόλης του Ηρακλείου

Οι χώροι, οι άνθρωποι, οι συνήθειες

2.1 Το λιμάνι

Τα λιμάνια των παραλιακών αστικών κέντρων συγκέντρωναν ένα μεγάλο μέρος της ανειδίκευτης εργατικής δύναμης της εποχής. Λογικό είναι το γεγονός πως το μεγαλύτερο μέρος αυτών των εργατών κατάλυαν σε περιοχές κοντά στις πηγές του μεροκάματου. Κατά συνέπεια οι χώροι ψυχαγωγίας αυτών των ανθρώπων βρίσκονταν στις περιοχές κοντά στο λιμάνι ή εν πάση περιπτώσει στην παραλία όπου αφενός συγκεντρώνονται οι πρώτες βιομηχανικές-μεταποιητικές μονάδες αλλά και οι αποθήκες συγκέντρωσης των εμπορευμάτων και αφετέρου είναι κοντά στα χαμόσπιτα αυτών των ανθρώπων. Μαζί με αυτούς βεβαίως υπήρχαν και οι άνθρωποι της θάλασσας, οι επισκέπτες, οι μικροπωλητές, οι έμποροι και αργότερα οι πρόσφυγες που έψαχναν για κάποια απασχόληση. Ο καφενές καταρχήν, αλλά και τα σημεία πώλησης αλκοόλ και μεζέδων, είναι οι πρώτοι χώροι που οι πλανόδιοι μουσικοί παίζουν τις μελωδίες τους. Δεν λείπουν και οι ντόπιοι οργανοπαίχτες που την ώρα της ανάπαυλας παίζουν για την παρέα τους και μερικές φορές για όλο το κατάστημα, με αντάλλαγμα λίγο αλκοόλ και κάποια φτωχά εδέσματα για αυτούς και τις οικογένειές τους. Ωστόσο, και αυτοί επηρεάζονται από εκείνους πού έρχονται είτε από τον Πειραιά, είτε από τη Σμύρνη και την Πόλη, που είναι τρία από τα σημαντικότερα κέντρα δημιουργίας των ρεμπέτικων τραγουδιών.

2.2 Ο Λάκκος

Ο Λάκκος είναι μια συνοικία της πόλης που παρά το γεγονός ότι είναι κοντά στο εμπορικό και οικονομικό κέντρο της, δείχνει ακόμα και σήμερα απόμακρη και ξεχασμένη. Μικρά χαμηλοτάβανα σπίτια, στενά σοκάκια ανατολίτικου τύπου που ίσως σήμερα να μην είναι εμφανή, αλλά στην περίοδο για την οποία μιλάμε συνθέτουν το σκηνικό στο οποίο ζουν εκατοντάδες χαμηλού βιοτικού επιπέδου ανθρώπων. Πριν τη Κρητική Πολιτεία στην ευρύτερη περιοχή του Λάκκου ήταν τα στρατόπεδα των ναυτών των τεσσάρων στόλων. Ευνόητο είναι πως κοντά στους ναύτες δημιουργήθηκε μια «οικονομία» που είχε να κάνει με τη διασκέδασή τους. Στις αρχές του 20ου αιώνα εγκαθιδρύονται οι πρώτοι 20-25 οίκοι ανοχής . Αυτό συνέβη λόγω του διατάγματος της Κρητικής Πολιτείας περί χαμαιτυπείων με το οποίο επιχειρείτο μια ιδιότυπη γκετοποίηση, απομονώνοντας έτσι τα «σπίτια», τις γυναίκες, τους «αγαπητικούς», τους «προστάτες», τους τεκέδες και τους τεκετζίδες από τη δημόσια κοινή θέα. Οι μουσικοί λοιπόν έχουν τη δική τους θέση μέσα σε αυτή τη γειτονιά, που πλέον και με τη πολιτειακή «βούλα», επισημοποιείται η χρήση της ως γειτονιά της ακολασίας και της ελευθεριότητας. Τα μπουζούκια, οι ταμπουράδες, οι λατέρνες αλλά και τα αυτοσχέδια όργανα όπως τα κουτάλια, τα κομπολόγια, οι ντενεκέδες, βρίσκουν το στέκι τους στους καφενέδες και στα τουρκόφερτα καφέ αμάν.

2.3 Οι ρεμπέτες

Αν προσεγγίζαμε κοινωνιολογικά τον όρο, θα λέγαμε ότι ο ρεμπέτης είναι ο εξειδικευμένος χρήστης δραστηριοτήτων ελεύθερου χρόνου και αναψυχής, είναι όμως και το κεντρικό πρόσωπο γύρω από το ρεμπέτικο. Είναι αυτός που το φτιάχνει και το διαδίδει. Είναι ο άνθρωπος που συνήθως η κοινωνία δεν τον εντάσσει, αλλά και που αυτός κάπου δεν πολυενδιαφέρεται να ενταχθεί. Έχει τους δικούς του κώδικες τιμής και επικοινωνίας. Η λέξη αποκτά μία ευρύτερη σημασία, μια και δεν αναφέρεται μόνο στους μουσικούς αλλά και στους αποδέκτες που συχνά είναι οι πρωταγωνιστές των μικρών ιστοριών που αφηγούνται τα τραγούδια.

2.4 Οι πρόσφυγες

Η Μικρασιατική καταστροφή δημιουργεί νέα ιστορικά δεδομένα στην Ελλάδα. Η Κρήτη γενικότερα, αλλά και το Ηράκλειο ειδικότερα, γίνεται χώρος υποδοχής προσφύγων. Μοιραία, η πύλη εισόδου όλων, είναι το λιμάνι της πόλης. Κύματα εξαθλιωμένων ανθρώπων φτάνουν στην πόλη, κουβαλώντας μαζί τους εκτός από τον πόνο τους, την κουλτούρα τους, την πολιτισμική τους ταυτότητα και σαφέστατα τη μουσική τους. Παράλληλα λόγο της συμφωνίας για την ανταλλαγή των πληθυσμών έχουμε και την αποχώρηση των τουρκοκρητικών. Αρκετοί είναι οι πρόσφυγες που διαμένουν στον Λάκκο και ενσωματώνονται στις συνοικιακές ιδιαιτερότητες. Αρκετοί όμως είναι και εκείνοι που εγκαθίστανται εκτός των τειχών της πόλης αλλά μέσα στα διοικητικά της όρια. Έτσι, δημιουργούνται μία σειρά από νέες γειτονιές που για αρκετά χρόνια συγκεντρώνουν αμιγώς μικρασιατικής προέλευση πληθυσμό. Τις περισσότερες φορές, άνθρωποι που προέρχονται από την ίδια περιοχή, μεταφέρονται στην ίδια περιοχή. Έτσι οι προερχόμενοι από τα Αλάτσατα πηγαίνουν στην περιοχή του Τεκέ (σήμερα ονομάζεται Νέα Αλάτσατα) και της Φορτέτσας, οι καταγόμενοι από τα Βουρλά και τη Φώκαια, πηγαίνουν στο Ατσαλένιο, ενώ εκείνοι που προέρχονται από την Αλικαρνασσό διαμένουν στην σημερινή Νέα Αλικαρνασσό.

Φαίνεται πως ανέκαθεν κάποιος που ήταν σε θέση να παίξει με μία σχετική αξιοπρέπεια κάποιο όργανο, το αξιοποιούσε σε δύσκολες μέρες. Γρήγορα λοιπόν εμφανίζονται οι πρώτοι προσφυγικής καταγωγής, πλανόδιοι μουσικοί που αρχικά μόνοι και στη πορεία σε ομάδες (κομπανίες), κάνουν ότι μπορούν για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Το αστικό Ηράκλειο, δεν υποδέχθηκε σε όλες τις περιπτώσεις με την ίδια ζεστασιά τους νεοφερμένους. Κάποιοι ήταν από καχύποπτοι έως και σκληροί μαζί τους. Δεν συνέβη όμως το ίδιο με τα χαμηλά κοινωνικά και οικονομικά στρώματα τα οποία σε αρκετές περιπτώσεις μοιράστηκαν τα πάντα με τους ανθρώπους αυτούς. Οι νέοι ήχοι, τα καινούργια τραγούδια και ο πονεμένος στίχος, κίνησαν το ενδιαφέρον των ντόπιων μουσικών. Έτσι άρχισαν να δημιουργούνται οι πρώτες μικρές κομπανίες που είτε στον Λάκκο, είτε αλλού, ψυχαγωγούσαν τους ανθρώπους του μόχθου.

Παράλληλα αρκετές από τις «παστρικές», τις γυναίκες από τη Σμύρνη οι οποίες είχαν τη συνήθεια να πλένονται συχνά και να αρωματίζονται κατά τα γαλλικά πρότυπα, μπήκαν μέσα στα «σπίτια», τους οίκους ανοχής του Λάκκου, δημιουργώντας νέα δεδομένα. Γρήγορα κάποιες από αυτές, έκαψαν καρδιές των αγαπητικών, κερδίζοντας περίοπτη θέση στη θεματολογία των ρεμπέτικων, που σιγά σιγά παίρνει τη μορφή με την οποία το ξέρουμε σήμερα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το τραγούδι που αναφέρεται στη «Μαρίτσα τη Σμυρνιά» που απαντάτε σε διάφορες παραλλαγές σε όλη την Ελλάδα.

2.5 Τα χασικλίδικα και οι χασικλήδες

Μία διαπίστωση που μπορεί κάποιος να κάνει, είναι πως παρά το γεγονός ότι η θεματολογία των ρεμπέτικων είναι πολύ πλούσια, πολύς κόσμος έχει μείνει στα χασικλίδικα, θεωρώντας αυτά ως τα συνηθέστερα, πράγμα σαφέστατα αναληθές. Ωστόσο δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε το γεγονός πως πρόκειται για ένα θέμα που το συναντάμε συχνά. Το χασίσι φαίνεται πως είναι μία από τις αγαπημένες συνήθειες των ανθρώπων του περιθωρίου. Σε περιοχές γκέτο όπως ο Λάκκος αναπτύσσονται χώροι, οι τεκέδες, όπου μαζεύονται οι θεριακλήδες χρήστες της ινδικής κάνναβης. Κάτω από την επήρεια της ουσίας, οι μάγκες, αναπόσπαστο στοιχείο αυτών των περιοχών, απολαμβάνουν τους ήχους των μουσικών οργάνων από μουσικούς που και αυτοί συνήθως κάτω από την ίδια επήρεια βρίσκονται. Το περίεργο είναι, πως οι άνθρωποι αυτοί αρνούνται πεισματικά να χρησιμοποιήσουν ουσίες που δεν είναι φυτικής προέλευσης, απομονώνοντας μάλιστα, κάτω από ένα ιδιότυπο κώδικα τιμής, εκείνους που χρησιμοποιούν ηρωίνη. Για αυτό το λόγο η αναφορά σε αυτήν στα τραγούδια είναι σπανιότατη. Όλα όσα διαδραματίζονται μέσα στους τεκέδες γίνονται τραγούδι. Τραγούδι γίνεται ο διακαής πόθος των άφραγκων «χαρμάνηδων» για λίγο καλής ποιότητας χασίσι. Γνωστοί χασικλήδες, τεκετζήδες, μάγκες, μπουφετζήδες και εν γένει οι εμπλεκόμενοι στη διαδικασία της χασισοποτίας, γίνονται πρωταγωνιστές σε ρεμπέτικες ιστοριούλες, που με μαεστρία αλλά και με εξαιρετική απλότητα, καταγράφονται στα τραγούδια. Η κάνναβη κάνει θραύση τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, μια και απουσιάζει σχετική απαγορευτική νομοθεσία. Το 1910 έχουμε τις πρώτες περιοριστικές διατάξεις σε σχέση με τη χρήση της, αλλά οι ποινές είναι τόσο μικρές που ουσιαστικά τη καθιστά ελεύθερη. Όμως η σχετική νομοθεσία που επιβάλλεται από το Μεταξικό καθεστώς ( το 1937 απαγορεύθηκε η ηχογράφηση τραγουδιών με χασικλίδικο περιεχόμενο), παρά τις σκληρές ποινές και τις εκτοπίσεις που επιβάλει, δεν πτοεί ιδιαίτερα τους χρήστες, περιστασιακούς και μη.