ελληνική μουσική
    489 online   ·  210.874 μέλη
    αρχική > e-Περιοδικό > Aρθρα

    Διάκριση Βυζαντινής μουσικής και μουσικής του Βυζαντίου


    Ενότητες
    Εισαγωγή
    Προς
    Από
    Συμπεράσματα
    Γράφει το μέλος ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΠΟΥΖΗΣ (tago)
    9 άρθρα στο MusicHeaven
    Τρίτη 16 Οκτ 2007

    Προς

    Είναι σαφές πως ο ελληνικός προβυζαντινός πολιτισμός άσκησε την μεγαλύτερη επιρροή στη διαμόρφωση του βυζαντινού πολιτισμικού και πολιτιστικού γίγνεσθαι. Και αυτό όχι γιατί είχε κάποιο κληρονομικό προνόμιο, αλλά επειδή από ότι δείχνουν τα πράγματα η προγενέστερη ζύμωση του ελληνικού πολιτισμού, κατέστησε τον τελευταίο ιδιαίτερα θελκτικό τόσο για το ανθρώπινο πνεύμα, όσο και πρόσφορο για όσους αναζητούσαν ανθρώπινη καλλιέργεια . Γνωρίζουμε πως πολύ γρήγορα υιοθετήθηκε η ελληνική γλώσσα ως επίσημη και εντάχθηκαν πολλά στοιχεία από την ελληνική γραμματεία στο εκπαιδευτικό σύστημα του. Κάτω λοιπόν από αυτό το πρίσμα, δεν θα μπορούσαν να λείπουν και οι επιρροές στην μουσική. Κοιτάζοντας την βυζαντινή μουσική τεχνικά, καταλήγουμε στα παρακάτω συμπεράσματα: 1. Η σημειογραφία της, βασίζεται στην αρχαία ελληνική γραφή. Μέχρι τον 7ο αι χρησιμοποιούνταν η αλφαβητική γραφή, ενώ αργότερα η εκφωνητική γραφή που καθιερώθηκε σημειωνόταν με σημεία προερχόμενα από τα σημεία προσωδίας της ελληνικής γλώσσας .
    2. Στη βυζαντινή μουσική ακολουθείται, με κάποιες παραλλαγές, για κάποια μέλη, η λεγόμενη Πυθαγορική Οκτάχορδος, που όπως φανερώνει και το όνομα της, αναφέρεται στο «Διατονικό γένος, κατά το διαπασών σύστημα» που εφηύρε ο αρχαίος φιλόσοφος, μαθηματικός και μουσικός Πυθαγόρας .
    3. Οι οκτώ ήχοι της Βυζαντινής μουσικής συστηματοποιήθηκαν κατά βάση από τον Αγ. Ιωάννη το Δαμασκηνό, μετά από αναμόρφωση των αρχαίων ήχων: δώριου, λύδιου, φρύγιου.
    4. Οι πρώτοι χριστιανικοί ύμνοι γράφηκαν βασιζόμενοι στην αρχαία ελληνική μουσική.
    5. Τα στροφάρια των αρχαίων ελλήνων, τα ποιήματα δηλαδή που δέχονταν την ίδια μουσική επένδυση ενέπνευσαν τη δημιουργία των προσομοίων στη Βυζαντινή Μουσική, που έχουν ακριβώς την ίδια έννοια .
    6. Ο Αμβρόσιος ο Μεδιολάνων, επινόησε μια ξεχωριστή και ιδιαίτερη μουσική μέθοδο, βασισμένη στην αρχαία ελληνική μουσική, με ήχους διατονικούς.
    7. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η ελληνική παιδεία την οποία κατείχαν πολλοί από τους μεγάλους πατέρες και δασκάλους.
    Βέβαια με τα παραπάνω απαντάμε γενικά χωρίς να προσδίδουμε ιδιαίτερο βάθος στο συλλογισμό μας. Αν και θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε αρκετά τα παραπάνω σε σχέση με τις ελληνικές επιρροές της βυζαντινής μουσικής, θα επιχειρήσουμε ένα βήμα παραπάνω προσπαθώντας να τοποθετήσουμε και το ακριβές χρονικό σημείο των επιρροών αυτών στα βάθη των αιώνων.

    Με βάση λοιπόν το γεγονός ότι η βυζαντινή μουσική βρίσκεται πολύ κοντά στο πρωτογενές άκουσμα της Ανατολής, πανάρχαιο και διαρκώς αναβαπτιζόμενο, τότε το εξελίσσει και το προφέρει με τον δικό της τρόπο κοντύτερα στα δεδομένα της εποχής της. Από την άλλη μεριά βρίσκεται μάλλον αρκετά μακριά από το πεντατονικό υλικό των δυτικών Βαλκανίων. Αφού λοιπόν θεωρούμε την αρχαία ελληνική μουσική ως συνισταμένη των δύο παραπάνω συνιστωσών, τότε η προϊστορική Ανατολική μουσική είναι μία από τις δύο συνιστώσες της αρχαίας, και η βυζαντινή της μοιάζει πιστά . Αν κάποιος θα ήθελε να εμβαθύνει πολύ στις ρίζες της, θα πρέπει να ψάξει τόσο βαθιά και προς αυτή τη κατεύθυνση.

    Ένα ερώτημα που τίθεται σε σχέση με τις επιρροές της εν λόγω μουσικής είναι το αν υπάρχουν μέσα της εβραϊκά κατάλοιπα. Από την μελέτη μας διαπιστώνουμε πως στα πρώτα της βήματα και σε ότι αφορά το θρησκευτικό της μέρος μάλλον υπάρχουν τέτοιες επιρροές. Και το λέμε αυτό διότι είναι πολύ πιθανόν να υπάρχει μία σύνδεση της πρώιμης χριστιανικής μουσικής με αυτήν των Συναγωγών. Η σχέση αυτή πρέπει να υφίσταται υπό την μορφή ομοιοτήτων της ψαλμωδίας και των ύμνων. Ψαλμωδία είναι η μελωδική απόδοση των, εβραϊκών, ψαλμών του Δαβίδ από την εβραϊκή κοινότητα που μεταφέρθηκε στη χριστιανική μουσική και κατ’ επέκταση και στην πρώιμη βυζαντινή . Από την άλλη μεριά οι ύμνοι είναι παραφράσεις του βιβλικού κειμένου, οι οποίες γράφονται με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να προσαρμοστούν σε ένα παραδοσιακό τύπο άσματος. Αυτή η πρακτική βασίστηκε σταθερά στην εβραϊκή παράδοση. Με αυτή τη λογική μπορούμε να πούμε πως η χρήση της εβραϊκής παράδοσης γίνεται μάλλον για πρακτικούς λόγους σε μια εποχή που τα πάντα είναι ακόμα υπό διαμόρφωση.

    Δεν έλειψαν όμως και οι ισλαμικές επιδράσεις στην βυζαντινή μουσική, οι οποίες εμφανίστηκαν κατά κύριο λόγο πριν την άλωση της Πόλης. Τρις μεγάλοι συνθέτες της εποχής, ο Ιωάννης Κουκουζέλης, ο Ξένος Κορώνης και ο Ιωάννης Κλαδάς, συνέθεσαν Κρατήματα με υπότιτλο «περσικόν» που σημαίνει ότι τα στήριξαν πάνω στη περσική μουσική παράδοση . Κάνοντας μια γενική παρατήρηση θα λέγαμε πως η μελοποιία της ορθόδοξης εκκλησίας μετά την Άλωση, αποκτά πιο άμεση επαφή με την μουσική του Ισλάμ.

    Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εκτός από την θρησκευτική μουσική, υπήρχε και η κοσμική που αποτέλεσε κατά κάποιο τρόπο τον καθρέπτη της πολυεθνικής σύνθεσης του πληθυσμού της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Είναι γνωστό ότι η κοσμική μουσική δεν έχαιρε αναγνώρισης από το επίσημο κράτος. Όμως υπήρχε. Και κουβαλούσε μαζί της περσικές, κοπτικές, εβραϊκές αραβικές αλλά και αρμενικές πολιτισμικές καταβολές . Δεν λείπουν βεβαίως και οι απόψεις που θέλουν όλες αυτές τις καταβολές να προέρχονται από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Και αυτό με την λογική της εξάπλωσης του πολιτισμού τόσο από τον Μ. Αλέξανδρο, όσο και από τους επιγόνους του μέσω των ελληνιστικών βασιλείων. Έτσι κάποιος εύκολα θα μπορούσε να πει πως ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός επέστρεψε σε μια ελληνόφωνη αυτοκρατορία μέσω των κτίσεων της. Όπως και να έχει οπωσδήποτε μέσα σε αυτές τις μουσικές εμπεριέχονταν και οι τοπικοί πολιτισμοί του κάθε λαού καθώς και τα διάφορα δάνεια που οι μουσικοί δανείζονταν από τους τόπους τους οποίους επισκεπτόταν. Υπάρχουν μαρτυρίες και για κοσμική μουσική που είχε έναν πιο λόγιο χαρακτήρα αφού παιζόταν στην αυτοκρατορική αυλή. Πρόκειται για τις επευφημίες, τραγούδια με στίχους που περιλάμβαναν και τις εθιμοτυπικές εορταστικές επευφημίες που αποτελούσαν μέρος της αυλικής λειτουργίας. Όμως από κάθε είδος κοσμικής, δεν έχουμε μουσικές σημειώσεις.

    Τον 15ο αιώνα ωστόσο καταρχήν σε διάφορα νησιά που βρισκόταν υπό «δυτική κατοχή» εμφανίστηκαν οι πρώτες δυτικές επιρροές στη βυζαντινή μουσική. Σε πρώτη φάση στη Φραγκοκρατούμενη Κύπρο και στη συνέχεια και αλλού, γίνεται η πρώτη προσπάθεια ένταξης πολυφωνικών συνθέσεων. Και αργότερα όμως, την εποχή των Παλαιολόγων για παράδειγμα, συναντούμε μέλη επηρεασμένα από τη δυτική μουσική τα οποία δανείζονται ορισμένα στοιχεία χωρίς να υιοθετούν την πολυφωνία.

    Επόμενο: Από






    Γίνε ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ

    Αν σου αρέσει να γράφεις για μουσικά θέματα, σε περιμένουμε στην ομάδα συντακτών του ιστορικού, ανεξάρτητου, πολυφωνικού, υγιούς και δημοφιλούς ηλεκτρονικού περιοδικού μας.

    Στείλε το άρθρο σου

    σχολιάστε το άρθρο


    Για να στείλετε σχόλιο πρέπει να είστε μέλος του MusicHeaven. Παρακαλούμε εγγραφείτε ή συνδεθείτε

    mnk
    #9917   /   16.10.2007, 16:28   /   Αναφορά
    Eξαιρετικό.

    Ενδιαφέρον, σαφές και κατατοπιστικότατο.

    Ευχαριστούμε.
    #9922   /   16.10.2007, 23:27   /   Αναφορά
    Πoλύ καλό άρθρο ιστορικά και επιστημονικά τεκμηριωμένο, όπως άλλωστε και τα υπόλοιπα άρθρα σου Δημήτρη.Συνέχισε την υπέροχη δουλειά σου!!
    #9923   /   17.10.2007, 10:46   /   Αναφορά
    Δημήτρη μας πολύ ωραία δημοσίευση μου άρεσε, επίσης είναι πολύ ωραία τεκμηριωμένο περιμένουμε και τα υπόλοιπα με χαρά!!!!!!!!!
    #9924   /   17.10.2007, 11:06   /   Αναφορά
    Ευχαριστούμε Δημήτρη για το ωραίο κείμενο.Πολύ κατατοπιστικό ειδικά για μένα που δεν ξέρω πολλά από μουσική, αλλά την αγαπώ.
    #9926   /   17.10.2007, 13:21   /   Αναφορά
    Πολύ ενδιαφέρον άρθρο Δημήτρη, δεν είχα το χρόνο να το διαβάσω αμέσως αλλά μόλις το άρχισα με κράτησε να το διαβάσω ολόκληρο ! Καλή συνέχεια στην υπέροχη δουλεία που κάνεις! Περιμένουμε και το επόμενο άρθρο σου! :) Να σαι καλα!
    #9927   /   17.10.2007, 13:23   /   Αναφορά
    Εξαιρετικά ενδιαφέρον!

    Πολύ καλή δουλειά!
    #9931   /   17.10.2007, 18:27   /   Αναφορά
    θα συμφωνήσω οτι το άρθρο είναι κατατοπιστικότατο και πολύ σαφές.

    χαίρομαι που γράφτηκε και πολύ περισσότερο που υπάρχει κόσμος ο οποίος ενδιαφέρεται και ασχολείται με τη βυζαντινή μουσική / βυζαντιακή μουσική !

    #9937   /   17.10.2007, 23:44   /   Αναφορά
    Αρκετα ενδιαφερον!
    #9944   /   18.10.2007, 13:59   /   Αναφορά
    den kserw poios eisai alla mallon ksereis arketa panw sth byzantini mousiki kai auto me xaropoiei idietera kanw didakrotriko sthn byzantini mousikologia kai brhka tis apopseis sou ekseretika endiaferouses ...bravo
    #9955   /   18.10.2007, 20:27
    Σας ευχαριστώ όλους πάρα πολύ για τα καλά σας λόγια. Ελπίζω αυτά τα άρθρα που έχω γράψει μέχρι σήμερα, να σας φανούν χρήσιμα και να διευρύνουν τους ορίζοντες σας πάνω στη μουσική.

    #9956   /   18.10.2007, 21:56   /   Αναφορά
    Δημήτρη, το πολύ όμορφο άρθρο σου περιέχει πράγματι σε συντομία και καλογραμμένα τις διάφορες απόψεις για την καταγωγή της βυζαντινής μουσικής και τα μουσικά στοιχεία των λαών που πιθανώς συνθέτουν το "ύφασμά" της. Προσωπικά βέβαια συμφωνώ με εκείνους που αποδίδουν πλήρως την καταγωγή και την φύση της στην αρχαιοελληνική μουσική και υποβαθμίζουν την όποια πιθανή επιρροή μεσανατολικών λαών κι αυτό όχι από κάποια εθνική έπαρση ή τίποτα παρόμοιο αλλά επειδή ιστορικά με πείθει περισσότερο αυτή η οπτική. Οι μεν λαοί όπως της Περσίας, της Συρίας, της Αιγύπτου, της Ιορδανίας, των Ινδιών, της Αιγύπτου ή του Πακιστάν γνώρισαν την μουσική αυτή απ' ευθείας από τους αρχαίους έλληνες ήδη από την ακμή της Ελληνιστικής περιόδου αλλά και κατά την παρακμή της, ενώ οι Τούρκοι ειδικότερα (και επομένως οι λεγόμενες ισλαμικές επιρροές) την γνώρισαν μέσω άλλων λαών και μάλιστα ως κατακτητές και με πάρα πολύ μεγάλη διαφορά χρονικά περίπου 1000 ετών. Βέβαια, όπως κι εσύ το λες εξάλλου, τα θέματα αυτά είναι πολύ λεπτά μιας και δεν μπορούμε παρά μόνο με εικασίες και ιστορική λογική να τα επαληθεύσουμε, ωστόσο τα ίδια τα στοιχεία της μουσικής, η ίδια η μορφή της όπως μέχρι σήμερα μας έχει περισωθεί, μας προδίδει αρκετά για την καταγωγή της. Τα επιχειρήματα για την άποψη αυτή είναι πάρα πολλά και ασφαλώς δεν χωράνε σε ένα σχόλιο. Εδώ γράφω μόνο σε συντομία το συμπέρασμα και κάποια μόνο από τα σημεία στα οποία βασίζεται η θέση αυτή. Ενδεικτικά και μόνο παραπέμπω για όσους ενδιαφέρονται στο βιβλίο του Β. Κατσιφή "Έλξεις, η αρμονία της φυσικής κλίμακας" (1996) και ειδικότερα στο πρώτο μέρος του βιβλίου αυτού που αναφέρεται ακριβώς σε αυτό το ζήτημα της καταγωγής της βυζαντινής μας μουσικής.
    #12078   /   25.02.2008, 11:17
    Αγαπητή Νεκταρία,

    πάντα ήθελα να σχολιάσω αυτό το βιβλίο του αυτοαποκαλούμενου μουσικολόγου Β. Κατσιφή, «Έλξεις, η αρμονία της φυσικής κλίμακας». Είναι ένας εκ των οποίων μάχεται τις θέσεις του Καρά, χωρίς όμως να έχει ιδέα για το πλήρες περιεχόμενο και την βαθύτερη έννοια των θεωρητικών αυτών θέσεων.



    Το βιβλίο που αναφέρεις, όπως είπες κι εσύ, έχει δύο μέρη, το πρώτο αναφέρεται στην καταγωγή της Βυζαντινής Μουσικής ενώ το δεύτερο προσπαθεί να εξηγήσει το φαινόμενο των έλξεων.

    Όσον αφορά το πρώτο μέρος, πιστεύω ότι η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση. Διδαχθέντες οι ανατολικοί λαοί τη βάση της μουσικής άμεσα απ’ τους αρχαίους Έλληνες, την καλλιέργησαν κατά τα δικά τους ήθη και έθιμα, προσδίδοντάς της ίδιον ύφος, χαρακτηριστικό κάθε λαού. Στην εποχή του Βυζαντίου τώρα, σίγουρα η μουσική επηρεάστηκε απ’ τις μουσικές των γύρω λαών, κάτι σαν μουσικό αντιδάνειο. Προσωπικά πιστεύω ότι δεν είναι δυνατόν να μην επηρεαστεί με τόσους λαούς υπό την βυζαντινή κυριαρχία: Άραβες, Πέρσες, Σύριοι, Εβραίοι, Αιγύπτιοι κ.α. Ακόμα και η εκκλησιαστική μουσική επηρεάστηκε απ' την κοσμική, την και εξωτερική μουσική καλουμένη. Σήμερα μπορούμε να διακρίνουμε στοιχεία κοσμικής μουσικής στην εκκλησιαστική μουσική, όπου όχι μόνο δεν έχουν Ελληνική καταγωγή, αλλά και δεν συνάδουν με το ύφος και ήθος που θέλει η εκκλησιαστική μας παράδοση. Τέτοια είναι ο «παθητικός» ήχος που αναφέρει και ο κ. Κατσιφής στο βιβλίο του, οι χρόες όπως τις γνωρίζουμε σήμερα (ζυγός, σπάθη, κλιτόν), ο Ήχος πλ. Δ΄ επτάφωνος χρωματικός, ο και μακάμ χιτζαζκιάρ καλούμενος κ.α.



    Το δεύτερο μέρος του προαναφερθέντος βιβλίου βρίθει ανακριβειών και αντιφάσεων. Δεν θα επεκταθώ πολύ, θα αναφέρω απλά μια περίπτωση: Στην περιγραφή του οργάνου Πανήχιον, όπου ο κ. Κατσιφής φέρεται να είναι ο εμπνευστής του, αναφέρεται ότι το όργανο αυτό έχει δυνατότητα μετρήσει, ακουστικώς, τις υποδιαιρέσεις ενός μείζονος τόνου, για παράδειγμα. Στη συνέχεια ο κ. Κατσιφής, αναφερόμενος στις έλξεις, κάνει λόγο για διαστήματα 7 ½ , ή 10 ½ μορίων (βλ. Γ΄ ήχο σελ. 185). Μπορεί να «ακούσει» ο κ. Κατσιφής τη διαφορά 1/24 του μείζονος τόνου από 2/24, δηλαδή να «ακούσει» 144 διαστήματα σ' ένα οκτάχορδο; Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο (χωρίς τη βοήθεια συχνομέτρου παρά μόνο με το αυτί και το όργανό του) τότε αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο !!!

    Θα συνιστούσα στον εν λόγο κ. μουσικολόγο να αφήσει τις ευρεσιτεχνίες και ανακαλύψεις οργάνων και να αφιερώσει λίγο χρόνο στο κανονάκι, όργανο που έρχεται άμεσα απ’ την αρχαία Ελληνική περίοδο. Το κανονάκι είναι απόγονος αρχαιοελληνικών οργάνων όπως Κανών, Τρίγωνο, Ψαλτήριο, Επιγόνιο, Μάγαδις, Σιμίκιον. Σήμερα το κανονάκι απαντάται με μανδάλια, κινητούς καβαλάρηδες δηλαδή, όπου αλλάζουν το κούρδισμα κάθε χορδής, τα οποία εμφανίστηκαν πρώτη φορά στην Αίγυπτο περί το 1792. Ο αριθμός των μανδαλίων διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Ένα κανονάκι μπορεί να χωρίσει τον μείζονα τόνο σε 12, 24 ή ακόμα περισσότερα τμήματα. Στην περίπτωση των 24 τμημάτων, θα μπορούσαμε να αναφερθούμε σε αλλοιώσεις 5 ½ , ή 6 ½ τμημάτων, αφού π.χ. 11 τμήματα στα 24 ισούνται με 5 ½ στα 12. Η μουσική αντίληψη που απαιτείται για να καταλάβει κάποιος τη διαστηματική διαφορά 1/24 του μείζονος τόνου, είναι απείρως μεγαλύτερη απ' όση χρειάζεται για να αντιληφθεί διάστημα 1/12 του μείζονος τόνου. Στην εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική (μετά το 1883 - πρακτικά Πατριαρχικής επιτροπής), υπάρχουν 6 υποδιαιρέσεις του μείζονος τόνου, δηλαδή μια αλλοίωση θα ισούται με 2, 4, 6, 8 ή 10 μόρια. Οι Τούρκοι επίσης, υποδιαιρούν τον μείζονα τόνο σε 9 κόμματα.

    Ξέρεις πόσο δύσκολο είναι αγαπητή Νεκταρία να οξύνεις έναν φθόγγο κατά 4 μόρια ή κατά 4 κόμματα; Καθόλου δύσκολο, ο κ. Κατσιφής μπορεί να τον οξύνει ακόμα και 4 ½ μόρια. Θα χάσω και τα υπόλοιπα μαλλιά μου !!!



    Στο ίδιο βιβλίο συναντάμε ακόμα και 3 νέους ήχους: ήχος τέταρτος σε τρόπο «άγια», πλάγιος του Α΄ σε ιδιωματισμό «μινόρε», ήχος βαρύς (πλ. του τρίτου) από Γα.

    Μήπως ο κ. Κατσιφής θέλει να κάνει δική του ονοματοδοσία των ήχων και γι' αυτό μάχεται τον Καρά; Αν είναι πάντως να έχουμε ήχους παθητικούς ή μινόρε, προτιμώ την ονοματοδοσία του Καρά.



    Τέλος να αναφερθώ στο πολύ μεστό σχόλιο του κ. ΑΚΡΙΔΑ απ' το Μεσολόγγι, καθώς και στην ρήση του κ. Ψάχου, που αναφέρει στο σχόλιό του ο κ. ΗΛΙΑΔΗΣ: «χωρίς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ιδιώματα των ήχων που προκύπτουν από το νόμο της μελωδικής έλξεως, το ψαλλόμενον μέλος δεν είναι μέλος ήχου, αλλά μέλος επί κλίμακος, γυμνής παντός χρωματισμού και συνεπώς πτώμα μέλους».



    Στην εποχή του Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Μ.τ.Χ.Ε. Κωνσταντίνου Πρίγγου όλοι αυτοί, δεν θα ήταν ούτε καν αναγνώστες, ενώ σήμερα δηλώνουν μουσικολόγοι και πρωτοψάλτες. Έχει άδικο μετά ο κ. ΑΚΡΙΔΑΣ που αναφέρεται σε κάποιον γνωστό πρωτοψάλτη που έλεγε: «…και ποιος είναι ο Στανίτσας, έχει πτυχίο που έχω εγώ;»



    Αιωνία τους η μνήμη !!!


    #23993   /   10.01.2012, 13:35   /   Αναφορά
    Πολύ ενδιαφέρον!

    Ευχαριστούμε πάρα πολύ!