Η προδοσία στο κλέφτικο τραγούδι - Μέρος Α'

Γράφει ο Ιουλία Λυμπεροπούλου (ioulialibera)
23 άρθρα στο MusicHeaven

Οι συντελεστές της προδοτικής πράξης

Στα τραγούδια με θέμα την προδοσία κυριαρχούν δύο πρωταγωνιστές: ο θετικός ήρωας που προδίδεται και ο αρνητικός που προδίδει. Και οι δύο αντιστοιχούν στα δεδομένα της κοινωνικής πραγματικότητας. Πράγματι, η προδοσία ως πρακτική πολέμου δεν έλειψε ποτέ από τα πεδία των συγκρούσεων. Η συχνότητα όμως με την οποία παρουσιάζεται στα κλέφτικα τραγούδια δηλώνει ότι στη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία υπήρξε σύνηθες φαινόμενο. Ας δούμε στη συνέχεια τους συντελεστές της προδοτικής πράξης ως δρώντα πρόσωπα: σε αυτά αναγνωρίζουμε πρόσωπα κοντινά και έμπιστα στους κλέφτες, όπως οι κουμπάροι[20], οι συμπολεμιστές και ο βλάμης-αδελφοποιτός. Και από τον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο οι βοσκοί και οι καλόγεροι, με τους οποίους ενίοτε συναναστρέφονταν. Κατά συνέπεια πρόσωπα με τα οποία συνδέονταν με στενές κοινωνικές, πνευματικές και συναισθηματικές σχέσεις, όχι απαραίτητα συγγενικές και εξ αίματος. Ας αρχίσουμε από το θεσμό της κουμπαριάς, ένα σημαντικό θεσμό για την κοινωνία της εποχής.

Κουμπάροι: Στα τραγούδια «Του Νάσου» και «Του Βλαχοθανάση» βλέπουμε τη συνήθη τακτική της κουμπαριάς, που στόχευε στη σύσφιξη των δεσμών των κλεφτών με τους χωρικούς. Στην κουμπαριά του Νάσου δε γνωρίζουμε αν όντως τον προδίδουν οι κουμπάροι του ή κάποιοι άλλοι από το χωριό και τα περίχωρα, οι οποίοι επωφελήθηκαν πληροφορημένοι για το γεγονός της εκεί παρουσίας του. Εκείνο που αναδεικνύεται πιο έντονα είναι η σημασία των διαπροσωπικών σχέσεων και η σύσφιξή τους με κάθε δυνατή ευκαιρία. Ο Βλαχοθανάσης, μάλιστα, φαίνεται ότι είχε ευεργετήσει τον κουμπάρο και συμπολεμιστή του με κινητό πλούτο. Διαγράφονται εκεί οι πελατειακές σχέσεις που επεδίωκαν να δημιουργούν με «νομίσματα και άλλα φανταχτερά μέταλλα» μοιράζοντας «απλόχερα» «τάλληρα και ρουμπιέδες», για να διευρύνουν την ακροαματικότητά τους στους χωρικούς[21]. Υπονοείται η δράση μέσω της οποίας τα απέκτησαν και μέσω της οποίας επιτύγχαναν την επίδειξη πλούτου με σκοπό την αυτοπροβολή και την υποστήριξη της φήμης τους. Η σχέση των κλεφτών με τον κινητό πλούτο (νόμισμα, κόσμημα) απηχεί καθιερωμένες μεθόδους αποθησαύρισης των πολύτιμων μετάλλων, που ήταν διαδεδομένες στον αγροτικό κόσμο[22]. Στην επιδίωξη απόκτησης κινητού πλούτου ­–αν και δεν υπήρξε ποτέ αυτοσκοπός για τους κλέφτες[23]– εντοπίζονται η συμπύκνωση της ιδεολογίας τους σε επίπεδο ρεαλιστικής πραγμάτωσης και η αποτύπωση του μεγέθους που αποκτούσαν οι ίδιοι στη λαϊκή σκέψη σε συμβολικό επίπεδο. Ενώ καθαρά πρακτικά έτσι εξασφάλιζαν τη φήμη τους[24]. Με τις εκμισθώσεις και τα λάφυρα[25], επιπλέον, οι κλεφταρματολοί συμμετείχαν, σε ένα βαθμό, στην εκχρηματισμένη οικονομία της εποχής, που για το μέσο χωρικό ήταν σχεδόν άπιαστη[26]. Έτσι, δε δεσμεύονταν, όπως ο καλλιεργητής με τη γη του, γεγονός που παραπέμπει στη συνεχή κινητικότητα και ευελιξία τους. Αυτές συνεπάγονταν μία γενικότερη ελευθερία κινήσεων των κλεφταρματολών, χάρις στην οποία λάμβαναν εκείνοι συμβολικές διαστάσεις στη σκέψη του λαϊκού ποιητή. Επιπρόσθετα, διαπιστώνεται η επισφαλής θέση των κλεφτών, εφόσον ο Νάσος, παρ’ όλη την «απλοχεριά» του, προδίδεται. Τα διαπλεκόμενα συμφέροντα είχαν επομένως αμφίβολη εξέλιξη για τους ίδιους τους κλέφτες, ακόμα και αν προς στιγμήν φαινόταν ότι ελέγχουν την κατάσταση.

Συμπολεμιστές: Στην περίπτωση του Βλαχοθανάση υπογραμμίζεται μία ακόμα διάσταση, καθώς υπήρχε και σχέση κουμπαριάς μεταξύ των δύο συναγωνιστών. Οι αντιθέσεις και οι ανταγωνισμοί, συνεπώς, δεν περιορίζονταν αποκλειστικά σε διαταξικό, αλλά επεκτείνονταν και σε ενδοταξικό επίπεδο. Οι κλέφτες και στη συνέχεια οι αρματολοί εντάσσονται στο πλαίσιο της κοινωνικής ληστείας. Προέρχονταν από μία κοινωνία της οποίας η οργάνωση βασιζόταν στην οικογένεια και στην κοινότητα[27]. Απουσίαζε, ωστόσο, η συνειδητή πολιτική οργάνωση που θα επέτρεπε τη συλλογική διαμαρτυρία με εφαλτήριο αυτά τα πρόσωπα, τα οποία μάχονταν εναντίον του οποιουδήποτε καταπιεστή και όχι αποκλειστικά εναντίον του ξένου κατακτητή. Έτσι ο λαός έφτιαξε τραγούδια για αυτούς τους ατομικούς «επαναστάτες» που δεν αντιπροσώπευαν «μία πρωτοποριακή επανάσταση μάζας, αλλά το προϊόν και το συμπλήρωμα της γενικής παθητικότητας των φτωχών. Είναι η εξαίρεση που καθιερώνει τον κανόνα»[28]. Άμεσος στόχος, δηλαδή, της κοινωνικής ληστείας δεν ήταν η πολιτική αντιπαράθεση, αλλά η αποφυγή της ανέχειας. Παρ’ όλα αυτά, από τις συνθήκες που τελικά διαμορφώθηκαν με την ύπαρξη της κοινωνικής ληστείας, αποδόθηκε μία έμμεση πολιτική διάσταση στους κλεφταρματολούς. 

Η κοινωνική ληστεία, επιπλέον, λειτούργησε πιο αποτελεσματικά στις περιοχές όπου την εξουσία επάνδρωναν ντόπιοι. Έξω από αυτές τις περιοχές ο ληστής δεν ήταν «αναγνωρίσιμος», εφόσον η έννοια του τοπικού συμφέροντος περιόριζε το ενδιαφέρον των εκάστοτε παραγόντων αποκλειστικά στην περιοχή τους[29]. Έτσι, έρχονταν σε μυστικές και μη συμφωνίες με τους ληστές διασφαλίζοντας και τη δική τους εξουσία. Ιδίως στις πιο απομακρυσμένες περιοχές, όπου ο έλεγχος της κεντρικής διοίκησης ήταν πιο χαλαρός, αυτοί οι συμβιβασμοί αποτελούσαν μέσον εξισορρόπησης των δυνάμεων σε μία προσπάθεια αποφυγής των επεμβάσεων της κεντρικής εξουσίας. Η απόσταση που χώριζε την τελευταία από τις διάφορες τοπικές κοινότητες την καθιστούσε «ξένο σώμα» ως προς τις τοπικές, κάθε είδους, ζυμώσεις και αντιθέσεις[30]. Από την άλλη, ισχυροποιούσε έναντι αυτής τους τοπικούς παράγοντες[31]. Αυτά τα στοιχεία υποστήριζαν τους ενδοταξικούς ανταγωνισμούς σε κοινωνικο-πολιτικό επίπεδο.

Σε αυτές τις αντιθέσεις σημαντικό ρόλο έπαιζε η οικονομική κατάσταση των κλεφταρματολών, όπως αυτή διασφαλιζόταν μέσω της δράσης τους. Ο κοινωνικός ληστής ό,τι έκλεβε το εμπορευόταν, με αποτέλεσμα να συμμετέχει στη νομισματική οικονομία ως ένας καταλύτης εμπορικών συναλλαγών[32]. Το γεγονός αυτό άνοιγε το δρόμο προς την επίσημη ή ανεπίσημη πολιτική εξουσία μέσω της απήχησής του στο λαό, και πιο ειδικά μέσω των πελατειακών σχέσεων και της οπλικής δύναμης, που αναπόφευκτα αποκτούσε. Οι τοπικοί παράγοντες, επομένως, ανέχονταν την εξουσιαστική του ικανότητα, προκειμένου να διατηρηθούν οι ισορροπίες στην εκάστοτε περιοχή, και ενίοτε τη χρησιμοποιούσαν γι’ αυτόν το σκοπό[33]. Μετεωριζόμενος, έτσι, μεταξύ πλούτου και εξουσίας ανήκε μόνο εν μέρει στην κοινωνική ομάδα από την οποία προερχόταν, καθώς την αντιπροσώπευε, ενώ επεκτείνοντας την εξουσιαστική του δύναμη γινόταν και κομμάτι του συστήματος[34].

Τα παραπάνω οξύμωρα σχήματα κατέληγαν στους ενδοταξικούς ανταγωνισμούς των κλεφταρματολών, καθώς τα όρια μεταξύ των δύο καταστάσεων ήταν ρευστά. Διατηρούσαν μεταξύ τους σχέσεις συγγένειας και πελατειακές διακλαδώσεις[35] που άλλοτε σταθεροποιούσαν και άλλοτε αποσταθεροποιούσαν την κατάστασή τους, ανάλογα με τις συγκυρίες και τα συμφέροντα που προέκυπταν. Πολλοί αρματολοί είχαν προϋπάρξει κλέφτες ή επέστρεφαν στην κλέφτικη κατάσταση αν έχαναν τα προνόμιά τους[36]. Όλοι αυτοί οι παράγοντες εξώθησαν τόσο στις ενδοταξικές αντιπαλότητες όσο και στη σύγχυση των όρων. Η έννοια του «ενδοταξικού» χρησιμοποιείται εδώ με επιφύλαξη, γιατί, ενώ οι κλεφταρματολοί προέρχονταν αρχικά από ένα περιβάλλον κοινής καταβολής, οι αρματολοί ως διορισμένοι υπάλληλοι του κράτους γίνονταν τυπικά αποδεκτοί στο πλαίσιο στρατιωτικής διοίκησης της Αυτοκρατορίας. Από την άλλη, η κατά καιρούς επισφαλής τους θέση, λόγω ανταγωνισμών, και η πιθανότητα να υποπέσουν σε δυσμένεια τους εξομοίωναν, εν μέρει, με τους κλέφτες, όποτε κάτι ανάλογο λάβαινε χώρα. Η έννοια της «ενδοταξικής» αντιπαράθεσης – διαφοροποίησης, επομένως, αφορά τόσο τη σχέση των κλεφταρματολών με την κοινωνική ομάδα από την οποία κατάγονταν όσο και τη μεταξύ τους σχέση.

Βλάμης-αδελφοποιτός: Στα τραγούδια «Του Σάφακα» και «Του Χρίστου Μηλιόνη» προβάλλονται οι υφιστάμενες διαπλεκόμενες σχέσεις, καθώς και οι ρόλοι των προσώπων. Στην περίπτωση του Χρήστου Μηλιόνη έχει ήδη γίνει ανάλυση των ιστορικών γεγονότων που κρύβονται πίσω από τον ήρωα ως ιστορικό πρόσωπο μέσα από τις πηγές[37]. Το γεγονός, ωστόσο, δεν αναιρεί τις σχέσεις των βλάμηδων, όπως οι τελευταίες καταγράφονται μέσα στα τραγούδια. Οι σχέσεις αδελφοποίησης και οι αντιπαραθέσεις μεταξύ βλάμηδων εμφανίζονται συχνά στο κλέφτικο. Ήταν άλλος ένας ρυθμιστικός παράγοντας των συμφερόντων, όπως διαμορφώνονταν στο πλαίσιο της παρακοινωνιακής ληστείας[38]. Αυτό δείχνει ότι οι διαφορετικές εθνοτικές ομάδες –Έλληνες και Αλβανοί σε αυτή την περίπτωση– δεν είχαν απόλυτα εχθρικές σχέσεις αλλά σύνθετες και, ανάλογα με την ιστορική συγκυρία, συνεργάζονταν ή συγκρούονταν μεταξύ τους. Οι σχέσεις αδελφοποίησης εισχώρησαν τόσο βαθιά μάλιστα στον κοινωνικό ιστό, που βρίσκουμε διαθέσιμα παραδείγματα και στην πιο πρόσφατη ιστορία[39].

Διαφορετικές είναι οι περιπτώσεις «Του Χρόνη» και «Του Λεπενιώτη» όπου εν πολλοίς η πρωτοβουλία της προδοτικής πράξης ανήκει στους εκπροσώπους της οθωμανικής εξουσίας. Στα τραγούδια «Του Κατσαντώνη» και «Από τα τραγούδια των Κολοκοτρωναίων» Δ’, επίσης, την προδοσία διέπραξαν πρόσωπα της ντόπιας εκκλησιαστικής εξουσίας. Στο «Βοσκοί μαρτυρούν τους κλέφτες» διαπιστώνουμε, μέσα από το επεισόδιο, το ευάλωτο μιας προσιτής στους κλέφτες ομάδας από την οποία άγνωστης ταυτότητας ανταγωνιστές αποσπούσαν με βίαιο τρόπο πληροφορίες. Στο «Παλληκάρια για κλεψιά», τέλος, υποβάλλεται εμμέσως η ιδέα ότι οι γυναίκες αποτελούσαν κάποιες φορές ένα γρανάζι στο μηχανισμό της προδοτικής διαδικασίας.

Εκπρόσωποι της οθωμανικής εξουσίας: Σε όσα τραγούδια οι υποκινητές είναι όργανα της ξένης εξουσίας, υποκρύπτονται συνήθως ανταγωνισμοί και σύγκρουση εξουσιών για την επιβολή της κάθε πλευράς στην εκάστοτε περιφέρεια.

Καλόγεροι: Οι καλόγεροι ήταν άτομα στα οποία προσέτρεχαν οι κλέφτες για ανεφοδιασμό ίσως και προστασία. Διαπιστώνεται επιπλέον ένα μένος στα τραγούδια από την πλευρά των καλόγερων που σπεύδουν να τους καταδώσουν.

Βοσκοί: Οι στίχοι του τραγουδιού «Βοσκοί μαρτυρούν τους κλέφτες» δεν αποπνέουν αγαστές σχέσεις των χωρικών με την κλέφτικη κοινωνία. Πιθανόν τέτοιου τύπου τραγούδια να δημιουργήθηκαν, αν δεν είναι μεταγενέστερα, από πληθυσμούς που βίωσαν τους κλεφταρματολούς ως άρπαγες χωρίς να εντάσσονται απαραίτητα στην περιφέρειά τους όπου θα τους πρόσφεραν υλικά αγαθά με αντάλλαγμα την προστασία. Οι αρματολοί αρχικά διορίζονταν και, αν ήθελαν να επεκτείνουν το αρματολίκι τους ή να το ανακτήσουν σε περίπτωση έκπτωσής τους, διεξήγαν ένοπλους αγώνες. Ενίοτε συνεργάζονταν με κλέφτικες ομάδες, με των οποίων τα μέλη διατηρούσαν συχνά σχέσεις συγγένειας. Προκειμένου να πετύχουν τους στόχους τους, ακολουθούσαν διάφορες μεθόδους ληστείας και τρομοκρατίας εκβιάζοντας τις καταστάσεις[40].

Οι βοσκοί, λοιπόν, εξαιτίας του τόπου διαμονής τους βρίσκονταν σε στενές επαφές και συνεργασία με τους κλέφτες. Αυτό προκύπτει και από το γεγονός ότι οι πρωταρχικοί δημιουργοί των κλέφτικων τραγουδιών ήταν κυρίως οι νομαδικοί και ημι-νομαδικοί βουνίσιοι πληθυσμοί[41], που συνδέονταν αμεσότερα με τους κλεφταρματολούς εφοδιάζοντάς τους με έμψυχο, άψυχο υλικό και πληροφορίες. Αυτοί έβλεπαν από κοντά τη δράση τους, και ένα ποσοστό συμμετείχε σε αυτή είτε ως εφεδρικός στρατός είτε με πελατειακές σχέσεις, αδελφοποιήσεις, ακόμα και διατηρώντας δίκτυο αλληλοτροφοδότησης μέσω πραγματικών συγγενειών[42].

Γυναίκες: Τα παλικάρια προτρέπονται από το «γεροντόκλεφτα» να μην κοιμηθούν με γυναίκα όταν πάνε για κλεψιά, γιατί μπορεί να τους πιάσουν («Παλληκάρια για κλεψιά»). Ίσως η αποστροφή για τις γυναίκες να αποτελεί ένα ακριτικό μοτίβο. Η θέση της γυναίκας, ωστόσο, στα τραγούδια είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη θέση της στην πατριαρχική κοινωνία του χωριού της εποχής. Αν εξαιρέσουμε ορισμένες περιπτώσεις καπετανισσών, ιδίως μανάδων κλεφταρματολών, που εξυμνούνται για την ηρωική τους αντίσταση, η γυναίκα είναι συνήθως ο αφανής ήρωας. Η προτεραιότητα δίνεται στη μητέρα ύστερα στην αδελφή και μετά στη γυναίκα και την κόρη. Το στοιχείο του αφανή ήρωα προσδιορίζεται, κυρίως, στην αναμονή και στην αγωνία για την τύχη του κλέφτη. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πολλοί από τους κλέφτες, βγαίνοντας στο βουνό τους μισούς μήνες του έτους, άφηναν πίσω τις οικογένειές τους οι οποίες, συχνά, επωμίζονταν τα αντίποινα των εξουσιαστικών αρχών. Άλλος ρόλος που παίρνει η γυναίκα μέσα στα τραγούδια είναι της απαγμένης για λύτρα ή μιας νεαρής που τη γλυκοκοιτάζει ένα κλεφτόπουλο.  Στο τραγούδι του Σκυλοδήμου[43] υπάρχει η διάσταση του σεβασμού στο πρόσωπο μίας αρχοντοπούλας, η οποία απήχθη για λύτρα. Σε άλλες περιπτώσεις οι γυναίκες καταφεύγουν στο μοναστήρι, προκειμένου να αποφύγουν την ατίμωση σε μία ανύποπτη εισβολή κλεφτών, όπως στο τραγούδι «Του Ντελή Ίσκου»[44]. Κατά μία άποψη, πάλι, όταν «ο καπετάνιος έστελνε μερίδιο της λείας σε γυναίκα τον σκότωναν»[45]. Αποδίδεται έτσι μία αρνητική χροιά στην επαφή με τις γυναίκες, ενώ η απόσταση διασφαλίζει την καθαρότητα. Εκτός από τις ιδεοληψίες και τις προκαταλήψεις σε βάρος των γυναικών, πιθανόν να υπονοείται εδώ μία καθαρά πρακτική παράμετρος: ότι, αν κοιμηθούν με γυναίκες μεθυσμένοι, αφού έχουν επισκεφτεί ένα χωριό, οι ανταγωνιστές θα έχουν το χρόνο ερήμην των κλεφτών να ειδοποιήσουν κάποια αρχή και να τους πιάσουν στον ύπνο.