Η προδοσία στο κλέφτικο τραγούδι - Μέρος Α'

Η άμεση αντίδραση των προδομένων ηρώων συγχρονίζεται με τον αιφνιδιασμό. Εκείνοι που αιφνιδιάζονται ακαριαία, αν δε σκοτωθούν άμεσα –όπως στην περίπτωση «Του Νάσου», όπου δε φαίνεται η αντίδρασή του στο ίδιο το τραγούδι‒, εκφράζουν τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους μέσα από διάφορα μοτίβα για το κόψιμο του κεφαλιού από τους συντρόφους τους και την επιθυμία εκδίκησης των προδοτών. Πιο συγκεκριμένα, στο τραγούδι «Του Κατσαντώνη» η αντίδρασή του εκδηλώνεται ως ψυχική διάθεση εκδίκησης. Επιθυμεί να καούν τα μέρη των προδοτών και αφήνει προφορική εντολή-διαθήκη στον άλλο του αδελφό, το Λεπενιώτη. Από τις ιστορικές πληροφορίες μαθαίνουμε ότι άλλοι αντέδρασαν για την υπεράσπισή του[56]. Στο τραγούδι «Του Βλαχοθανάση» βλέπουμε το παράπονό του, γιατί είχε ευεργετήσει τους προδότες που στράφηκαν εναντίον του. Ολοκληρώνει με τη φράση: «πέντε παιδιά τον βάφτισα, κανέν’ να μη τον ζήση», σαν ευχή και κατάρα. Δε διευκρινίζεται αν θα ταμπουρωθεί στη θέση του για να αποκρούσει την πολιορκία, αν θα φύγει για να ανασυνταχθεί κάπου αλλού ή αν θα ψάξει άλλη διαφορετική διέξοδο. Στο τραγούδι «Του Λεπενιώτη» ο ήρωας προβάλλει στο τέλος την επιθυμία να του κόψουν οι σύντροφοί του το κεφάλι για να μην πέσει σε τούρκικα χέρια και διασυρθεί. Στο τραγούδι «Του Λιάκου» περιγράφονται, στους τελευταίους στίχους, οι ύστατες επιθυμίες του κλέφτη, όπως: οι διαταγές στον ψυχογιό και τα παλικάρια του για τη διάθεση των αγαπημένων αντικειμένων, το κόψιμο του κεφαλιού και τα λοιπά. Παρόμοια στο τραγούδι «Του Σάφακα» ο πρωταγωνιστής εκφράζει το παράπονό του για την προδοσία και ζητά τη συνδρομή της φύσης για τη γνωστοποίηση σε όλους ότι ο βλάμης του αποδείχθηκε παραδόπιστος. Σε τρεις περιπτώσεις οι ήρωες προλαβαίνουν να αντιδράσουν με κάποια αποτελεσματικότητα, όχι πάντα ευοίωνη για τους ίδιους. Στο τραγούδι «Του Χρόνη», όπου παίρνει εκδίκηση για το χαμό των παιδιών του. «Πέφτει στραβός με το σπαθί στο τούρκικο τ’ ασκέρι, βαρεί δεξιά, βαρεί ζερβά, βαρεί μπροστά και πίσω, κόβει Αρβανίτες δώδεκα και δυο μπουλουκμπασήδες». Ο Μηλιόνης σκοτώνεται προλαβαίνοντας να σκοτώσει τον προδότη του. «Με το τουφέκι τρέξανε ο ένας να φάη τον άλλο. Φωτιά εδώσαν στη φωτιά, πέφτουν κι οι δυο στον τόπο». Και στο «Λαβωμένος σε καρτέρι» όπου, μολονότι πληγωμένος, πρόλαβε να περάσει το μαντάτο στους «Έλληνες και στους καπεταναίους».

Οι ύστατες προσπάθειες των ηρώων να κάνουν υπερήφανα την τελευταία τους έξοδο από τη ζωή προβάλλουν τη λαϊκή ιδέα του αδούλωτου φρονήματος και αποκατάστασης της χαμένης αξιοπρέπειας. Η πραγματικότητα ήταν ενδεχομένως πιο σκληρή και δύσκολη από τον τρόπο παρουσίασής της στα τραγούδια. Η εξιδανίκευση, επομένως, των συνθηκών και των αντιδράσεων εκτονώνει και βαυκαλίζει ενίοτε τα κενά της πραγματικότητας σε μία φαντασιακή σφαίρα απαλλαγμένη από ρεαλιστικούς φόβους και την ηθική επιταγή της αληθινής απόδοσης των γεγονότων. Η τελευταία υποψία μου αφορά λιγότερο ή περισσότερο την πυροδότηση της ανάγκης δημιουργίας των τραγουδιών και ισχύει για τα ηρωικά τραγούδια γενικότερα.

Ολοκληρώνοντας το θέμα της αντίδρασης των ηρώων στην προδοσία, σε τρεις διαφορετικές περιπτώσεις δε φαίνεται το αποτέλεσμα. Στα «Παλληκάρια για κλεψιά» γίνεται θεωρητικά και συμβουλευτικά. Στον «Κύκλο κολοκοτρωναίικων τραγουδιών» η προδοσία λαμβάνει χώρα ερήμην, ενώ δε γνωρίζουμε αν είχαν προετοιμαστεί σε περίπτωση που ο καλόγερος αθετούσε τη συμφωνία, όπως και έγινε. Τέλος, στο «Βοσκοί μαρτυρούν τους κλέφτες» προοικονομούνται τα προεόρτια του αιφνιδιασμού, εφόσον προδίδονται εν τη απουσία τους.