Αυτό που σας Μπερδεύει, Είναι η Φύση του Παιχνιδιού μου.

Μια ζεστή ανοιξιάτικη βραδιά, κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1930, εμφανίστηκε ξαφνικά στη Μόσχα ο ίδιος ο διάβολος αυτοπροσώπως. Δε συστήθηκε βέβαια ως διάβολος, το επισκεπτήριό του έγραφε "Professor Woland", και παρουσιάστηκε ως ειδικός στη μαύρη μαγεία. Μαζί του κατέφθασε και η εκλεκτή συνοδεία του, μια παρδαλή ομάδα που περιλάμβανε τον Behemoth, έναν μεγάλο μαύρο γάτο που μπορούσε να στέκεται στα δυο πόδια, να μιλάει με ανθρώπινη φωνή και ενίοτε να μεταμορφώνεται σε άνθρωπο, τον αχώριστο φίλο του τον Koroviev, έναν ψηλό, καλοντυμένο και ιδιαίτερα εύγλωττο ταχυδακτυλουργό, τον τρομερό και φοβερό Azazello, μια πραγματικά δαιμονική φιγούρα, έναν γεροδεμένο κοκκινομάλλη που τα μάτια του ήταν διαφορετικά το ένα από τ’ άλλο και ο οποίος ήταν άσος στο σημάδι με όπλο, και τέλος, την όμορφη δαιμόνισσα Hella. Ο Διάβολος-Woland και η συνοδεία του αναστάτωσαν για κάμποσες μέρες την καθημερινότητα των Μοσχοβιτών. Ιδιαίτερα η παράσταση που έδωσαν ενώπιον χιλιάδων θεατών στο Βαριετέ προκάλεσε τεράστια αναταραχή. Αλλά και οι ξεκαρδιστικές φάρσες του ζεύγους Behemoth και Koroviev εις βάρος ανυποψίαστων πολιτών δημιούργησαν επίσης πανδαιμόνιο. Ακόμη πιο βαθιά άλλαξε η ζωή κάποιων συγκεκριμένων προσώπων, και ειδικά του Master και της Margarita. Ο ανώνυμος Master, ένας σπουδαίος αλλά παραγνωρισμένος συγγραφέας, είχε γράψει ένα σπουδαίο έργο, για το οποίο όμως δεν μπορούσε να βρει εκδότη. Επρόκειτο για μια λογοτεχνική εξιστόρηση της ανάκρισης του Ιησού από τον Πιλάτο. Ένα έργο που προκάλεσε την καταστροφή του. Η Margarita, ερωτευμένη μαζί του μέχρι θανάτου, θα κάνει τα πάντα για να τον σώσει, και δεν θα διστάσει να πουλήσει ακόμα και την ψυχή της στο διάβολο.

Αυτή είναι η υπόθεση του "The Master and Margarita", του Mikhail  Bulgakov. Το αριστούργημα αυτό του Bulgakov γράφτηκε τη δεκαετία του 1930. Ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας ξεκίνησε να το γράφει ήδη από το 1928 και το δούλευε διαρκώς μέχρι το 1940 που πέθανε. Θα χρειαστεί όμως να περάσουν είκοσι έξι χρόνια προτού μια πρώτη, λογοκριμένη έκδοση του βιβλίου δει το φως της δημοσιότητας το 1966, αλλά η πρώτη πλήρης έκδοση θα γίνει τελικά το 1973. Από τότε και μέχρι σήμερα το βιβλίο του Bulgakov διαβάζεται όλο και περισσότερο, έγινε διάσημο στη Ρωσία και διεθνώς, αγαπήθηκε με πάθος, μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο, και ενέπνευσε ζωγραφικά αλλά και μουσικά έργα. [1]

Η πλοκή του βιβλίου εκτυλίσσεται σε δύο χρονότοπους: αφενός, στη Μόσχα της δεκαετίας του 1930, όπου γινόμαστε μάρτυρες της τρυφερής και άτυχης ερωτικής ιστορίας του Master και της Margarita, και του ερχομού του Woland με τη συνοδεία του στη ρωσική πρωτεύουσα, και αφετέρου, στην Ιερουσαλήμ της εποχής του Ιησού,  όπου ο Ρωμαίος Έπαρχος Πόντιος Πιλάτος ανακρίνει τον Yeshua Ha-Notsri και μετά από διάφορες παλινωδίες αναγκάζεται να τον καταδικάσει σε θάνατο. Η σχέση μεταξύ των δύο ιστοριών –που τις χωρίζουν 1900 χρόνια– υποδεικνύεται ήδη από το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, όπου ο Bulgakov θέτει το ζήτημα του "ιστορικού Ιησού", όπως επίσης και το ζήτημα του αθεϊσμού και των μεταφυσικών αναζητήσεων, που ήταν κεντρικό ζήτημα στη Σοβιετική Ένωση τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση του 1917.

Τα κεφάλαια του μυθιστορήματος στα οποία η δράση εξελίσσεται στην Ιερουσαλήμ έχουν γραφτεί με ουδέτερο τόνο, στο αντικειμενικό ύφος της ιστοριογραφίας. Ο αφηγητής δε θέλει να εκφράσει την πίστη του στον Ιησού ή στις διδασκαλίες του. Αντίθετα, προσπαθεί να αφηγηθεί αμερόληπτα αυτό που πραγματικά συνέβη εκείνες τις ταραγμένες μέρες του 33 μ.Χ.

Ο Bulgakov όμως σχολιάζει ειρωνικά τη θρησκευτική πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης. Με την επικράτησή τους, οι μπολσεβίκοι επέβαλαν τον κρατικό αθεϊσμό, έθεσαν ως στόχο τους την εξάλειψη όλων των θρησκειών και προπαγάνδισαν δογματικά την ανυπαρξία μεταφυσικών όντων. Ο Bulgakov σατιρίζει διαρκώς στο βιβλίο του την αφελή ιδέα ότι μπορούν όλα να εξηγηθούν ορθολογικά και εμπειρικά. Διακωμωδεί τη βεβαιότητα του σοβιετικού ανθρώπου ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά, οι μηχανισμοί της κοινωνίας και η εξέλιξη της ιστορίας μπορούν να ερμηνευτούν αποκλειστικά και μόνο με τον υλισμό. Η μαγεία, η δεισιδαιμονία, η θρησκεία και ο ανορθολογισμός επανέρχονται δριμύτερα, κάθε φορά που οι άνθρωποι προσπαθούν να τα εκδιώξουν και να τα καταπιέσουν. Και μάλιστα όσο πιο εκτεταμένος είναι ο διωγμός τους, τόσο πιο ορμητική είναι η επιστροφή τους.

Η εξιστόρηση της ανάκρισης και της σταύρωσης του Ιησού εντάσσεται στη γενικότερη προβληματική του έργου σχετικά με τη σύγκρουση του ατόμου με το κράτος και σχετικά με τη βία με την οποία συνυφαίνεται αξεδιάλυτα κάθε εξουσία. Ο Yeshua Ha-Notsri στην αρχαία Ιερουσαλήμ, όπως και ο Master στη σύγχρονη Ρωσία, είναι άνθρωποι που έρχονται αντιμέτωποι με την εξουσία όχι γιατί εξεγείρονται εναντίον της με σκοπό να την ανατρέψουν, αλλά επειδή αμφισβητούν με τις πράξεις τους το δικαίωμα των εξουσιαστών να ελέγχουν κάθε πλευρά της ανθρώπινης ζωής. Ο Yeshua και ο Master αμφισβητούν τη βεβαιότητα της εξουσίας πως ελέγχει ό,τι είναι σημαντικό για τον άνθρωπο: την αλήθεια, τη δικαιοσύνη, την τέχνη, τον έρωτα... Όσα έχουν αξία στην ανθρώπινη ζωή, λέει ο Bulgakov, δεν έχουν σχέση με την εξουσία, και δεν μπορούν ν’ αποκτηθούν με τη βία.

Στο κέντρο λοιπόν του μυθιστορήματος, τίθεται το ζήτημα της σχέσης εξουσίας και αλήθειας, ένα ζήτημα κεντρικό σε όλη την ιστορία του εικοστού αιώνα. Διότι με την εμφάνιση και την επικράτηση ολοκληρωτικών κρατών, τέθηκε γρήγορα το ερώτημα: αν οι εξουσιαστές επιβάλλουν δια της βίας τη μία και μοναδική τους αλήθεια, τότε πώς θα φανερωθεί μια άλλη αλήθεια; Πού θα βρει καταφύγιο εκείνη η αλήθεια που δε χωράει στην ιδεολογία τους; Στο Ευαγγέλιο του Νικόδημου, από το οποίο ο Bulgakov αντλεί πολλά στοιχεία για την αφήγηση της ανάκρισης και της σταύρωσης του Ιησού, αναδεικνύεται ακριβώς αυτό το ζήτημα, και η απάντηση που δίνει ο Bulgakov με το μυθιστόρημά του είναι ότι η αλήθεια είναι διαχρονική και δεν μπορούν να την ελέγξουν οι επί της γης εξουσιαστές, όσο και αν προσπαθούν.

Ο αναγνώστης του βιβλίου διαπιστώνει με έκπληξη ότι ο διάβολος του Bulgakov -παρ’ όλο που διατηρεί τον εξεγερσιακό του χαρακτήρα απέναντι στη θεϊκή τάξη-, δεν είναι ακριβώς το σκοτεινό πνεύμα του κακού που γνωρίζουμε από την ιουδαιο-χριστιανική παράδοση. Κατά μία έννοια, ενσαρκώνει το πνεύμα της εξέγερσης. Όπως ο διάβολος εξεγέρθηκε ενάντια στον παντοδύναμο Θεό, έτσι και ο Woland επαναστατεί ενάντια στο ολοκληρωτικό κράτος. Γιατί στη δεκαετία του 1930, ο παντοδύναμος Θεός είναι το ολοκληρωτικό κράτος. Η διαβολική εξέγερση είναι ταυτόχρονα και μια παθιασμένη υπεράσπιση της αληθινής τέχνης ενάντια στην ηθικολογία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, του αγνού έρωτα ενάντια στον κοινωνικό κομφορμισμό, της πνευματικότητας και του αυθορμητισμού ενάντια στον υλισμό και τον μικροαστισμό.

Ο συγγραφέας επιτίθεται με σφοδρότητα, χρησιμοποιώντας τέλεια το διαβρωτικό του χιούμορ, σε όλους τους θεσμούς της σοβιετικής κοινωνίας, όπως επίσης και στη μικρόνοια και την υποκρισία των συμπατριωτών του. Κανείς δεν γλιτώνει από την πένα του. Ούτε οι κρατικοί υπάλληλοι, ούτε οι γιατροί, ούτε οι μικροέμποροι, ούτε οι συνάδελφοί του συγγραφείς. Οι ακόλουθοι του Woland  εισβάλλουν παντού και προκαλούν αναστάτωση και χάος. Ο σατανάς του Bulgakov λοιπόν δεν είναι ο παραδοσιακός σατανάς. Δεν είναι φορτισμένος με το αρνητικό νόημα που έχει στην ιουδαιο-χριστιανική παράδοση.

Αρνητικό νόημα εδώ, παίρνει ο Θεός. Δηλαδή οι δυνάμεις του κράτους, της εξουσίας και της τάξης. Θα έλεγε κανείς ότι στο "Master and Margarita", αποδεικνύεται ότι ο  διάβολος και το πνεύμα του κακού είναι ο Θεός, και ο διάβολος αποδεικνύεται ότι είναι ο Θεός και το πνεύμα του καλού. Ο Bulgakov δηλαδή, αναποδογυρίζει την παραδοσιακή ιστορία, υψώνοντας τον διάβολο στη θέση του Θεού και υποβιβάζοντας τον Θεό στη θέση του διαβόλου. Το ίδιο κάνει, άλλωστε, και με άλλα στοιχεία της λογοτεχνικής παράδοσης, όπως για παράδειγμα με το μύθο του Faust. Αντίθετα με την παραδοσιακή φαουστική ιστορία, εδώ είναι η Margarita –και όχι ο Faust- που πουλά την ψυχή της στον διάβολο για χάρη του έρωτά της, και ο έρωτάς της είναι αγνός και ανιδιοτελής.

Η έκδοση του συγκλονιστικού μυθιστορήματος του Bulgakov "The Master and Margarita" στα ελληνικά, είναι μια θαυμάσια ευκαιρία να ξαναδιαβαστεί, ή να διαβαστεί για πρώτη φορά από νέους αναγνώστες, διότι αυτό το μοντερνιστικό, μαγικο-ρεαλιστικό αριστούργημα, διατηρεί τη φρεσκάδα και τη ζωντάνια του ακέραια. Μοιάζει να έχει γραφτεί σήμερα, και τα επεισόδια της πλοκής του θα μπορούσαν να διαδραματίζονται δίπλα μας εδώ και τώρα, κι ας περιλαμβάνει γάτους με ανθρώπινη μιλιά, θεούς και διαβόλους, νεκρούς που ζωντανεύουν ή ανθρώπους που ερωτεύονται αληθινά.
 
Κείμενο: Γιώργος Πινακούλας

Επεξεργασία & Προσαρμογή: Orfeus

[1]: Το μυθιστόρημα του Bulgakov "The Master and Margarita" μεταφράστηκε στα αγγλικά το 1967, με τεράστια επιτυχία. Η Marianne Faithfull έδωσε το βιβλίο στον Mick Jagger, ο οποίος επηρεάστηκε τόσο πολύ, ώστε εμπνεύστηκε και έγραψε το τραγούδι "Sympathy for the Devil", το οποίο ακολουθεί πιστά ολόκληρο το concept του Bulgakov:

Ο Διάβολος ζει ανάμεσά μας ως  "a man of wealth and taste", αλλά δεν καταλαβαίνουμε "the nature of his game" και μπερδευόμαστε. Ο στίχος “Tell me baby, what’s my name” συνάδει απόλυτα με το σημείο του βιβλίου που όλοι έχουν ξεχάσει το όνομα του Βόλαντ.